Hungaria

Hungaria
Magyarország
Ereserkia: Himnusz
Goiburua: Ez du Historikoa: Regnum Mariae Patrona Hungariae ("Maria Hungariako Zaindariaren Erresuma")
Hungariako bandera Hungariako armarria
Geografia
Hiriburua	Budapest 47°29′54″N 19°2′27″E
Azalera	93.011,4 km² eta 93.030 km²
Punturik altuena	Kékes (en) (1.015 m)
Punturik sakonena	Gyálarét (en) (75,8 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Eslovakia, Ukraina, Errumania, Serbia, Kroazia, Eslovenia eta Austria
Administrazioa
Gobernu-sistema	errepublika parlamentarioa
Hungariako presidentea	Tamás Sulyok
Hungariako lehen ministroa	Viktor Orbán (mul)
Legebiltzarra	Hungariako Biltzar Nazionala
Epai autoritatea	Constitutional Court of Hungary (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Australia taldea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea Elkarren Laguntza Ekonomikorako Kontseilua Energiaren Nazioarteko Erakundea Eurocontrol (en) Europako Kontseilua Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea Europar Batasuna Group on Earth Observations (en) International Centre for Migration Policy Development (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Holocaust Remembrance Alliance (en) Interpol Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea Merkataritzaren Mundu Erakundea Missile Technology Control Regime (en) Movement Coordination Centre Europe (en) Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Nuclear Suppliers Group (en) Organization of Turkic States (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Schengen eremua Strategic Airlift Capability (en) Telekomunikazioen Batasun Internazionala Treaty on Open Skies (en) UNESCO Varsoviako Ituna Visa Waiver Program (en) Visegrád Group (en)
Demografia
Biztanleria	9.599.744
Dentsitatea	103,21 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi hungariera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi eslovakiera, esloveniera, hungariera eta Hungarian Sign Language (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,35 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	62.764 (2015)
Alfabetizazioa	% 100 (2015)
Derrigorrezko eskolaratzea	3-16
Bizi-itxaropena	70,67707 (1999)
Giniren koefizientea	30 (2019)
Giza garapen indizea	0,846 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	139.135.029.758,29 $ (2017)
BPG per capita	14.278 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	281.880.134.196 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	28.798,643 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	2 % (2016)
Erreserbak	28.002.680.652 $ (2017)
Inflazioa	1,8 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1000ko abendua
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+36
ISO 3166-1 alpha-2	HU
ISO 3166-1 alpha-3	HUN
Ordu eremua	ikusi Europa Erdialdeko Ordua : Europe/Budapest (en) Udako ordutegi: UTC+02:00 ordutegi estandarra: UTC+01:00
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki eta Schuko
Internet domeinua	.hu
kormany.hu…

Hungaria^[1] (hungarieraz: Magyarország), ofizialki Hungariako Errepublika^[1] (hungarieraz: Magyar Köztársaság), Erdialdeko Europako estatu itsasgabea da. Austria, Eslovakia, Ukraina, Errumania, Serbia, Kroazia eta Eslovenia ditu mugakide. 93.028 kilometro koadroko eremua du,^[2] eta 2014an, 9.877.365 biztanle zituen.^[3] Hiriburua Budapest du.

KHEE, NATO eta Europar Batasuneko kidea da, eta Schengen estatua. Hizkuntza ofiziala hungariera (magyar) da, fino-ugrikoa. Europar Batasuneko hizkuntza ofizialen artean, jatorri indoeuroparra ez duten lau hizkuntzetako bat da: beste hirurak finlandiera, estoniera eta maltera dira.

Hungaria Erdialdeko Europako Panoniako ordokian dago. Iparraldean Eslovakiarekin du muga, ekialdean Errumaniarekin, hegoaldean Serbiarekin, hego-mendebaldean Kroaziarekin, mendebaldean Esloveniarekin, ipar-mendebaldean Austriarekin eta ipar-ekialdean Ukrainarekin.

Eremuaren erdia baino zertxobait gehiago ordokiak dira. Zabaldi eskualde nagusiak Hungariako Ordoki Txikia, mendebaldean, eta Hungariako Ordoki Handia, hego-ekialdean, dira. Azken horren puntu gorena itsas mailatik 183 metro baino ez da. Transdanubia muinoz eta mendi txikiz osatutako eskualdea da. Bertako mendebaldean dago Alpokalja, Alpeen ekialdeko zerrenda, eta baita Transdanubiar Mendiak, erdialdean, eta Mecsek mendiak, hegoaldean, ere. Eskualdeko tontorrik garaiena Írott-kő da (882 m). Herrialdeko mendi garaienak Karpatoetan daude, iparraldean, Eslovakiako mugan; garaiena Kékes da (1.014 m)

Bi ibai nagusik iparraldetik hegoaldera zeharkatzen dute lurraldea: Danubio (Alpe mendietan sortzen diren Rába eta Drava adarrekin) mendebaldean, eta Tisza (Karpato mendietan du iturburua) ekialdean. Danubioz haraindi Balaton aintzira dago, Erdialdeko Europako aintzirarik handiena. Munduko laku termal handiena, Hévíz lakua, Hungarian dago.

Bertako klima kontinentala da, hezetasun gutxiko uda beroekin eta elur ugariko negu hotzekin. Urteko batez besteko tenperatura 9,7 °C da, udakoa 27/35 °C eta negukoa 0/−15 °C. Muturrekoak 42 °C eta −29 °C dira. Urtean metatutako prezipitazioaren batez bestekoa 600 mm inguru da. Hegoaldeko eskualde txiki batean, Pécs inguruan, klima mediterraneoa dela esaten da baina, berez, uda beroxeagoak baino ez ditu.

• 
  Balaton aintzira, Erdialdeko Europako handiena
• 
  Zemplén mendiak, herrialdearen ipar-ekialdean
• 
  Hortobágy, Europako berezko larredi zabalena
• 
  Tisza ibaia
• 
  Somló eskualdeko mahastiak
• 
  Danubioren harana Visegrádetik hurbil

Egungo Hungariak hartzen duen lur eremuan gizakia Historiaurreaz gero bizi da. K.a. III. mendean Tène kulturako zelta herriak heldu ziren lur horietara eta K.a. I. mendean daziarrak izan ziren, harik eta erromatarrek lurraldea hartu zuten arte, K.a. I. mendearen eta K. o. II. mendearen artean.

Migrazio Garaian, magyarren etorreraren aurretik, beste herri franko kokatu ziren erromatarrek deitutako Panonia lurraldean. Haien artean, lehenetako bat hunoak izan ziren, Atilaren agindupean inperio boteretsua osatu zutenak. Haien ostean, ostrogodoak eta lombardiarrak joan ziren. 560ko hamarkadan, abaroek erresuma bat eratu zuten lurralde horretan. Nagusitasun militarra edukita, bi mendez ondoko guztiei egin zieten eraso. Azkenean, Karlomagnoren frankoek mendebaldean eta bulgariarrek ekialdean garaitu zituzten. Hala ere, ez batek, ez besteek, ezin izan zuten estatu iraunkorrik antolatu. Izan ere, handik gutxira (896an) magyar batu berriak finkatu ziren bertan, Árpád buru zutela.

Finkatu eta hurrengo urteetan eraso eta arpilaketa andana burutu zuten Europa osoan zehar, harik eta 955eanOdon I.ak, Germaniako Erromatar Inperio Santuko lehen enperadorea izatekoa zenak, Lechfeldeko guduan garaitu zituen arte. 1000rako hungariarrak kristautu ziren.

Erdi Aroan Hungariako Erresuma oso zabala izan zen, egungo Eslovakia, Transilvania, Voivodina eta Eslavonia hartzen zituena. Bela III.a erregearen agintaldiaren (1172-1196) ondoren, aitonen semeek gero eta indar handiagoa lortu zuten erregeen kaltetan. 1241ean mongolek beretu zuten erreinua, eta jende asko hil zuten. Ordu arte aginpidean egon zen Arpad dinastia desagertu zenean, Anjou etxeko Karlos I.ak lortu zuten agintaritza (1308). Karlos I.aren ondorengoak, Luis I.a Handiak (1342), Balkanen iparralderaino hedatu zuen erreinua, eta Buda hirian (Budapest, gero) jarri zuen gortea.

Erreinuaren garairik oparoena Matias Corvinoren agintaldian (1458-1490) izan zen: sartaldeko monarkien antzerako gortea inguratu zuen eta sortalderantz hedatu zuen erreinua. Corvino hil ondoren, erregetzara iristeko borrokek monarkiaren ahalmena ahuldu zuten, eta 1526an turkiar otomanoak beretu zuten lurraldea, 1526an Luis II.a erregea Mohácseko guduan garaitu ondoren.

1526ko Mohácseko guduak amaiera eman zion Hungariako Erresumari, nahiz eta lurralde txiki batek independentziari eutsi zion, Pózsony (Pressburg, gaur egun Bratislava) hiriburua zuela. 1686. urtean, Austriako habsburgotarrek turkiarrak kanpora egotzi zituzten eta mendean hartu zuten lurraldea. Nolanahi ere, Hungaria austriar probintzia bat zen administrazioari zegokionez, eta alemana hizkuntz ofizial izendatu zuten (1780). Austriak indarrean jarri zuen zentralismoak Hungariaren independentzia nahia suspertu zuen eta herria matxinatu egin zen.

1848an, Lajos Kossuthen gidaritzapean, iraultza liberala izan zen, eta hungariarrek independentzia aldarrikatu zuten austriarren kontrako garaipena lortu ondoren; hala ere, austriarrek matxinada gogor zanpatu eta aginpidea eskuratu zuten berriro, Errusiaren laguntzarekin. Errepresio politikoaren garaia hasi zen, 1860ko hamarkadarako apaldu zena.

Austriaren eta Prusiaren arteko gerran, Sadowako guduan (1866) austriarrak galtzaile atera zirenean, Austria-Hungariako Inperioaren indarra ahuldu egin zen eta Frantzisko Josef I.a enperadoreak nolabaiteko autogobernua eman behar izan zion lurraldeko zati bati. Honela, 1867tik aurrera, enperadore bakarra izan arren, bi erresuma sortu ziren, Austriakoa eta Hungariakoa. Hungarian, boterea aristokrazia lurjabe boteretsuaren esku zegoen. Lurraldearen magiarizazioa bultzatu zuen Budapest hiriburu berritik.

Lehen Mundu Gerran Austria galtzaile izan zen eta handik gutxira desegin zen Austria-Hungariako Inperioa. 1919ko azaroaren 16an, Mihály Karolyiren gidaritzapean zegoen batzorde nazionalak errepublika independente izendatu zuen Hungaria. Urte bereko martxoaren 21ean, Karolyiren gobernu sozialdemokrataren ordez sobietar errepublika ezarri zen indarrean, eta Béla Kun errepublikaren buru. Kun-en gobernu komunistak eliza katolikoari aurre egin behar izan zion eta oposizioko indar guztiak gogor zapaltzen ahalegindu zen. Miklós Horthy almiranteak, Errumaniako gudarosteak lagunduta, erregimen komunista kentzea lortu zuen 1919ko abuztuaren 4an, eta parlamentu monarkia ezarri zen berriro. 1920ko uztailean Hungariak eta aliatuek Trianonen izenpetu zuten hitzarmenaren arabera, Hungariako eremua 325.411 km² izatetik 92.963 km² izatera laburtu zen.

1920tik aurerra, Miklós Horthy erregeordea izan zen, botere diktatorialekin. Ondorengo urteetako ekonomia krisiak eskuindarren erreakzioa izan zuen ondorio, eta István Bethlen kontserbadorearen gobernualdian sindikalistak eta juduak esetsi zituzten (izualdi zuria). 1938an Hungariak eta Alemania Nazik bat egin zuten eta Eslovakiako hegoaldea eta Karpato-Ruthenia lurraldea berreskuratu zuten hungariarrek. Ardatzarekin aliatuta ere, Bigarren Mundu Gerran alemaniarrek Hungaria okupatu zuten aliatuekin bere kasa bakea sinatzen saiatu zenean. Alemaniak Bigarren Mundu Gerra galdu zuenean, Hungariak hartutako lurraldeak atzera itzuli behar izan zituen eta 330 milioi dolar ordaindu indemnizazio gisa.

Bigarren Mundu gerra amaiatu zelarik, sobietar armadak Hungaria okupaturik zuen. 1947an komunistek lortu zuten aginpidea, eta eratu zen konstituzio berriak Herri Errepublika bilakatu zuen herrialdea. Urte hartatik aurrera SESB-ren politika ereduari jarraitu zitzaion. 1956an, Imre Nagy lehen ministro erreformazalea burua zela, iraultza piztu zen. Europako sortaldeko nazioek ez zuten esku hartu eta sobietar gudarosteak gogor zanpatu zuen matxinada, eta jende asko hil. Hurrengo urteetan ekonomiaren egoera hobetuz joan zen, industria indartzearekin batera, Hungariako Langileen Alderdi Sozialistako buru János Kádár komunistaren gidaritzapean.

János Kádárek arazo handiei aurre egun behar izan zien 1986an, gazteen martxa bat gogor zapaldu zuenean, eta bi urte geroago, Budapesten herritarrak erreformak eskatzen hasi zirenean. Gobernuak prentsa zentsura lasaitu behar izan zuen, eta sindikatuak eta alderdi politikoak baimendu zituen.

1986 eta 1988 bitartean Danubion presa handi bat eraikitzearen aurkako protestak egin zituzten hungariar eta austriar ekologistek. Presa egitea Hungaria eta Txekoslovakiaren proiektu bat zen, eta Austriaren babesa zuen. Tirabira askoren ondoren, gobernuak proiektua bertan behera uztea erabaki zuen azkenean.

1989ko urtarrilean Legebiltzarrak greba eskubidea, manifestazio eskubidea eta elkarte politikoak sortzeko eskubidea onartu zuen legez. Urte hartan bertan Hungariako Langileen Alderdi Sozialistak alderdi bakarreko sistema arbuiatu zuen. 1989ko martxoan hauteskundeak egitea eta sobietar gudarostea Hungariatik joatea eskatu zuten 100.000 pertsonak Budapesten. Alderdi Sozialistak eta oposizioak Hungariako Errepublika aldarrikatzea eta alderdi bakarreko gobernu sistema deuseztatzea hitzartu zuten. Varsoviako Ituneko herrialdeen artean Hungaria izan zen Gerra Hotzaren nazioarteko loturak hausten aurrena. 1989. urtearen bukaeran Hungariako Langileen Alderdi Sozialista Hungariako Alderdi Sozialista bihurtu zen, baina sektore batek lehengo izenari eutsi zion.

1990eko hauteskundeetan Hungariako Foro Demokratikoak botoen % 43 eskuratu zuen eta gobernua antolatu zuen bi alderdi txikiren laguntzarekin; Alderdi Sozialistak eta Langileen Alderdi Sozialistak, berriz, botoen % 10,3 eta % 3,5 eskuratu zituzten. Hungariako Lehen Ministroa eta Txekoslovakiako eta Poloniako presidenteak Krakovian elkartu ziren 1991. urtearen bukaeran, herrialde horien elkarren arteko lana sustatzeko. Hiru agintariek NATOrekin, Mendebaldeko Europar Batasunarekin eta Europako Ekonomia Erkidegoarekin harremanak sendotzeko asmoa azaldu zuten. Garai hartan Hungariak zuen Europa osoko kanpo zorrik handiena: 1990ean familia batek oinarrizko kontsumo gaiak erosteko pertsona baten soldataren % 75 behar zuen; hurrengo urtean, soldataren % 90. Hungariako 10 milioi biztanleetatik 2 milioi behartsu ziren. Krisi egoera hartan, manifestazio nazionalistak eta xenofoboak ugaldu ziren. Foro Demokratikoko lehendakariordeak, István Csurka idazleak, manifestu bat plazaratu zuen, komunistei, liberal sartaldetarrei, ijitoei eta juduei leporatuz klima soziala usteltzearen erantzukizuna. Handik egun gutxira manifestazio handi bat egin zen (70.000 pertsona inguru), alderdi politiko desberdinek deitua, demokraziaren alde eta erradikalismoaren aurka. Justiziak, bestalde, berrogeita zortzi neonazi kondenatu zituen ijitoei eta atzerritarrei eraso egiteagatik.

1993ko urrian, Péter Borossek hartu zuen Lehen Ministro Jozsef Antallen lekua. Budapesten, kutsadura handia zela eta, hamar egunez haurrak kalera ez ateratzea gomendatu zen. 1994ko martxoan, hauteskunde kanpainaren erdian, gobernuak irrati publikoko 129 kazetari kaleratu zituen, eta bertan behera utzi behar izan ziren estatuko hiru irratietan hogeita hamar bat kultura eta politika programa. Maiatzeko hauteskunde orokorretan Gyula Hornen Hungariar Alderdi Sozialistak botoen % 54 eskuratu zituen, 386 aulkietatik 208. Demokrata Libreen Aliantzak, berriz, aurreko hauteskundeetan baino hogei eserleku gutxiago eskuratu zituen (70), eta Foro Demokratiko ofizialista 165 eserleku izatetik (botoen % 43), 37 izatera igaro zen (botoen % 10). Horn izendatu zuten Lehen Ministro. Urtearen bukaeran udal hauteskundeetan berretsi zuten komunistek beren nagusitasuna. 1995eko martxoan, baina, defizitari aurre egiteko neurri ekonomiko gogor batzuk onartu ondoren, herritarren babesa galdu zuen.

1997ko lehenengo hilabeteetan Hungaria NATOn sartzeko negoziazioak hasi ziren. Hungariak bere lurraldean arma nuklearrak jartzea eta NATOko gudarosteak hartzea onartu zuen. Azaroan, erreferendum bidez, boto emaileen % 85ek herrialdea NATOn sartzearen alde bozkatu zuen. Hautesleen erdiak, ordea, ez zuen parte hartu bozketan. 2000. urtean Ferenc Mádl (independentea) hautatu zuen Biltzar Nazionalak lehendakari, eta 2002ko parlamenturako hauteskundeetan sozialisten (MSzP, Hungariako Alderdi Sozialista) eta demokrata liberalen (SzDSz, Demokrata Askeen Batasuna) koalizioak irabazi zuen, gehiengoarekin; Péter Medgyessy izendatu zuten Lehen Ministro. MSzP alderdia, aurreko alderdi bakarretik sortua (alderdi komunista), politika liberal eta europazalea zuen. SzDSz alderdi liberala zen, ekonomian eta gizarte ekintzan. Horrela bada, emakumeen, homosexualen eta gutxiengo etnikoen eskubideak babesten zituen.

2004an Hungaria Europar Batasunean sartu zen, beste bederatzi herrialderekin batera. Ferenc Gyurcsány hautatu zuten 2006an lehen ministro eta Iraken zituen militarrak Hungariara itzuliko zirela adierazi zuen. 2007an ehun mila pertsona inguruko manifestazio batek lehendakariaren dimisioa eskatu zuen, 2006ko hauteskundeak irabazteko, aurrekontuei buruz gezurra esan zuela onartu baitzuen.

Hungaria ganbera bakarreko ordezkatze bidezko demokrazia da. Biltzar Nazionalak (hungarieraz: Országgyűlés) 199 kide ditu (386 1990-2014 bitartean), lau urtetik behin aukeratzen direnak. Biltzar Nazionalak botere legegilea du, gobernuak edo legebiltzarrak berak proposatutako legeak onartzeko.

Lehen ministroa (miniszterelnök) gobernuburua da, eta Biltzar Nazionalak aukeratzen du. Legebiltzarrean eserleku gehien dituen alderdiko burua izan ohi da. Berak izendatzen ditu gobernuko ministroak, eta berak bakarrik kargugabetzen ahal ditu. Errepublikako presidentea (köztársasági elnök, államelnök edo államfő) estatuburua da, eta Biltzar Nazionalak, bost urtetik behin, aukeratzen du. Auzitegi konstituzionalak (15 kide) legeen konstituzionaltasuna epaitzen du.

Administratiboki, Hungaria 19 konderritan (singularrean: megye; pluralean, megyék) banaturik dago. Horiez gain, Budapest főváros (hiriburua) izeneko unitate administratibo berezi batean dago. NUTSeko hirugarren mailako unitate administratiboak dira.

Konderri horiek 175 barrutitan (singularrean: járás; pluralean, járások) banatzen dira. Budapest 23 barrutitan (singularrean: kerület; pluralean, kerületek). 1996tik konderriak eta hiriburua 7 eskualdetan bildurik daude, arrazoi estatistikoak direla eta. Horiek Hungariako bigarren mailako NUTSak dira.

Gainera, 23 hirik konderri eskumenak dituzte (singularrean: megyei jogú város). Hiri horietako alkateek botere bereziak dituzte, baina euren konderriaren barnekoak dira (ez dira independenteak).

Konderria (megye)	Hiriburua	Biztanleria (2011)[4]	Eskualdea
Bács-Kiskun	Kecskemét	524.841	Hegoaldeko Lautada Handia
Baranya	Pécs	391.455	Hegoaldeko Transdanubia
Békés	Békéscsaba	361.802	Hegoaldeko Lautada Handia
Borsod-Abaúj-Zemplén	Miskolc	684.793	Iparraldeko Hungaria
Budapest	Budapest	1.744.665	Erdialdeko Hungaria
Csongrád	Szeged	421.827	Hegoaldeko Lautada Handia
Fejér	Székesfehérvár	426.120	Erdialdeko Transdanubia
Győr-Moson-Sopron	Győr	449.967	Mendebaldeko Transdanubia
Hajdú-Bihar	Debrecen	565.674	Iparraldeko Lautada Handia
Heves	Eger	307.985	Iparraldeko Hungaria
Jász-Nagykun-Szolnok	Szolnok	386.752	Iparraldeko Lautada Handia
Komárom-Esztergom	Tatabánya	311.411	Erdialdeko Transdanubia
Nógrád	Salgótarján	201.919	Iparraldeko Hungaria
Pest	Budapest	1.237.561	Erdialdeko Hungaria
Somogy	Kaposvár	317.947	Hegoaldeko Transdanubia
Szabolcs-Szatmár-Bereg	Nyíregyháza	552.000	Iparraldeko Lautada Handia
Tolna	Szekszárd	231.183	Hegoaldeko Transdanubia
Vas	Szombathely	257.688	Mendebaldeko Transdanubia
Veszprém	Veszprém	353.068	Erdialdeko Transdanubia
Zala	Zalaegerszeg	287,043	Mendebaldeko Transdanubia

2014an Hungariak 9.877.365 biztanle zituen^[3], 107 biztanle kilometro karratuko dentsitatearekin. Biztanle gehienak hirietan bizi dira (% 71,2 2015ean)^[2]. Adineka, berriz, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak, % 14,8; 15-64 urte bitartekoak, % 66,6; eta 65 urtetik gorakoak, % 18,6^[2]. Bizi itxaropena 75,9 urtekoa da, 72,2 urtekoa gizonezkoena eta 79,8 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespena)^[2].

Biztanle gehien-gehienak magiar jatorriko hungariarrak dira. Gainerakoak alemaniarrak, eslovakiarrak, serbiarrak, kroaziarrak, ijitoak eta errumaniarrak dira.

2011ko datuen arabera, hungariera biztanleriaren % 99ren lehen hizkuntza da^[5].

Hungariako erlijio nagusia katolizismoa da, baina kalbinismoa erlijio gutxitu garrantzitsua da. 2011ko datuen arabera, biztanle gehienak kristauak dira (% 52,9): % 37,1 katolikoak (Katolikusok), % 11,1 kalbinistak (Reformátusok) eta % 2,2 luteranoak (Evangélikusok); juduak % 0,1 dira, musulmanak % 0,06 eta erlijiorik gabeak, % 18,2^[5]. Judu elkartea askoz handiagoa izan zen Bigarren Mundu Gerraren aurretik, alemaniar nazien jazarpenaren aurretik, alegia.

Hiri nagusia Budapest da; Danubio ibaiak bi erditan banatzen du hiria: Buda, hiri zaharra, eta Pest, hiri modernoa. Budapest Hungariako industria eta kultura hiri nagusia da. Oso hiri ederra da, eta Europako erdialdeko turismogune garrantzitsuenetako bat, Viena eta Pragarekin batera.

Hungariako gainerako hiriak askoz txikiagoak dira: Debrecen (203.506 biztanle), batez ere nekazaritzatik bizi den eskualde bateko merkataritzagune nagusia; Szeged (162.593 biztanle); Miskolc (159.554 biztanle), industriagunea (burdina, altzairua); eta Pécs (145.985 biztanle)^[6].

i e a Hungaria: biztanle gehien duten udalerriak (2015)[6]
	Post.	Izena	Konderria	Biztanleak	Post.	Izena	Konderria	Biztanleak
Budapest Debrecen	1	Budapest	Hiriburua	1.757.618	11	Szolnok	Jász-Nagykun-Szolnok	72.786	Szeged Miskolc
	2	Debrecen	Hajdú-Bihar	203.506	12	Tatabánya	Komárom-Esztergom	66.791
	3	Szeged	Csongrád	162.593	13	Érd	Pest	63.993
	4	Miskolc	Borsod-Abaúj-Zemplén	159.554	14	Kaposvár	Somogy	63.742
	5	Pécs	Baranya	145.985	15	Sopron	Győr-Moson-Sopron	61.780
	6	Győr	Győr-Moson-Sopron	129.372	16	Veszprém	Veszprém	60.761
	7	Nyíregyháza	Szabolcs-Szatmár-Bereg	118.125	17	Békéscsaba	Békés	60.334
	8	Kecskemét	Bács-Kiskun	111.836	18	Zalaegerszeg	Zala	58.959
	9	Székesfehérvár	Fejér	98.673	19	Eger	Heves	54.609
	10	Szombathely	Vas	77.866	20	Nagykanizsa	Zala	48.241

1989. urte arte Hungariako ekonomia eredu sozialistari jarraitu zitzaion. Bi mundu gerren artean Europako nazio atzeratuenentakoa zen, baina 1950. urtetik aurrera egin ziren berrikuntzei esker industriak gero eta indar handiagoa hartu zuen nekazaritzaren aldean. Edonola ere, komunismoaren garaian ere, Hungariako ekonomiak herrialde kapitalisten ezaugarri batzuk zituen. Gero gobernuak ateak zabaldu zizikien ekimen pribatuari eta atzerriko kapitalari, eta estatuak enpresa asko pribatizatu zituen.

Gaur egun, lurraldearen erdia baino gehiago landuta dago, eta garia artoa eta ekilorea^[2] egiten da batez ere, garagarra, azukre erremolatxa, barazki, fruitu eta mahatsaz gainera. Abeltzaintzan zerri, behi eta hegazti hazkuntza dira jarduera garrantzitsuenak^[2]. Mea baliabide nagusia bauxita da; iparraldean, Bakony mendietan, ateratzen da gehiena. Energia sortzeko meen artean, lignitoa eta harrikatza dira garrantzitsuenak. Lignitoa iparraldean ateratzen da, eta ikatza hego-mendebaldean, Pécs hiritik hurbil. Petrolio eta gas natural hobi txiki batzuk ere badira. Industriak gero eta garrantzi handiagoa hartu zuen XX. mendearen azkeneko urteetan (BPGren % 30,7 2014an^[2].). Budapest da industriagune nagusia: elektronika, telekomunikazioak, kimika, automobilak, ehungintza, janari industria. Hiritik 60 kilometro hegoaldera dago herrialdeko siderurgia lantegi nagusia, eta Győren, berriz, trenaren inguruko industria handia. Energia gehiena zentral termikoetan eta zentral nuklear batean, Budapesten hegoaldean, sortzen da.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Hungariar sukaldaritzako jaki tipiko bat gulyás delakoa da (goulasha), abeltzainek prestatzen zuten zopa marmita handi batean su gainean eta kanpoaldean. Zopa horretan, okela, urdaia, tipula, azenarioa, patatak eta paprika (piperrak) batera egosten dira. Hasiera batean, abeltzainek bakarrik prestatzen zuten, baina XVIII. mende amaiera inguruan burgesiako familiek bertakotu eta beste erregosiekin batera aurkeztu, beste piper eta esnegain garratzarekin (tejföl) edo pörkölt delakoarekin, baina nazioarteko sukaldaritzara igaro den bakarra goulasha da.

Haren osagai nagusia paprika da, piper egosi lehortu eta xehatuz egina, haragia eta ehiza prestatzeko espezia nagusia. Piperra, turkiarrek Indiatik bertaratua, hungariar sukaldaritzan sustraitu egin da. Kondairaren arabera, nekazari hungariar bat Budako paxaren haremean behartuta bizi zen eta bertako lorategietan piperra nola landatzen ikasi zuen ezkutuan. Behin askatuta, herrixkako beste nekazariei paprika nola landatzen eta prestatzen zen erakutsi zien.

Piper bilketa jai alaia da. Irailaren 8an, soineko ikusgarriz jantzitako emakumeek jasotako piperrekin kordak egiten dituzte eta etxe aurrealdean edo zurezko egituretan zintzilikatzen lehortzeko, Ezpeletan bezala.

Eztebe I.a Hungariakoaren erregealdian (1000-1038), Hungariako Erresuma kristautzearekin batera, alfabeto latinoa erabiltzen hasi zen. Garai hori baino lehen zegoen ahozko tradizioaren aztarna batzuk geroagoko kodexetan agertzen badira ere, lehenbiziko testu idatziak kristau kulturari loturik daude. Garrantzitsuenak latinezko testuen itzulpenak dira: Ehorzte-sermoi eta otoitza (hungarieraz: Halotti beszéd és könyörgés, 1192-1195) eta Mariaren ahuenak poema (hungarieraz: Ómagyar Mária-siralom, 1300 baino lehen)^[7].

XI. eta XVI. mendeen artean, testu gehienak latinez idatzi ziren. Hizkuntza horretan izkiriatu ziren, esate baterako, magiarren jatorriari eta egitandiei buruzko lehenbiziko kronika liburuak: Gesta Hungarorum (1200-1230 artean) eta Gesta Hunnorum et Hungarorum (1282-1285 artean). XIII. eta XIV. mendeetan hungarieraz idatzitako zenbait kodexetan, Bibliako zati batzuen itzulpenak, himnoak, elezaharrak eta monasterioen erregelak agertzen dira^[7].Matias Corvino erregeak (1443-1490) Italiako pizkundeko humanismo eta kultura inportatu zituen; besteak beste, Europako liburutegi garrantzitsuenetako bat, Biblioteca Corviniana, sortu zuen. Hungariako errenazimentuko olerkari handiena Janus Pannonius (1434-1472) izan zen, bere lanak latinez idatzi zituena^[7].

Bi gertarik baldintzatu zuten Hungariako politika eta kultura XVI. mende hasieratik aurrera: herrialdearen zatiketak (1526an zati handiena Otomandar Inperioaren mende gelditu baitzen) eta erlijio gatazkek (Erreforma protestantea eta Kontraerreforma). 1540ko hamarkadatik aurrera hedatu zen Erreformak eragin positiboa izan zuen kulturan; hala, mendearen erdialdean, János Sylvesterek Itun Berria hungarierara itzuli eta, horrekin batera, gramatika eta latina-hungariera hiztegia argitaratu zituen^[7].

XVI. mendean Pizkundeak eta humanismoak hedapen handia izan zuten. Idazlan gehienak erlijiosoak izan ziren eta, denen buru, Gáspár Károlyi artzain protestanteak egindako Bibliaren itzulpena (1590) dago. Hungarieraz idatzi zuen lehen poeta Bálint Balassi (1554-1594) izan zen, amodio, gerra eta erlijiozko olerkiak ondu zituena. XVII. mendeko egileen artean Miklós Zrínyi (1620-1664) gailentzen da; Szigeteko setioa (hungarieraz: Szigeti veszedelem, 1651n argitaratua) olerki epikoan egilearen birraitona hil zeneko Szigetvárko gudua kontatzen da. Kontraerreformako idazle nagusia Péter Pázmány (1570-1637) izan zen, Hungariako lehen unibertsitatea sortu zuena^[7].

XVII. mende amaieran otomandarrak egotzi eta Hungaria Habsburgo etxearen mende geratu zen. XVIII. mendearen bigarren erdian, Vienan barrena, Argien Mendeko ideiak iritsi ziren; György Bessenyeiren Agisen trajediak (hungarieraz: Ágis tragédiája, 1772) boteretsuen eta menekoen arteko gatazkaren gaia plazaratu zuen: garai hartako poeta nagusiak Mihaly Csokonai eta Dániel Berzsenyi izan ziren. Mendearen amaieran, hungarierazko lehen literatur aldizkaria (Museum Húngaro, 1788) eta hungarierazko antzezlanak ematen zituen lehen taldea sortu ziren. XIX. mendearen hasieran, Ferenc Kazinczyk eta haren jarraitzaileek hizkuntza eraberritu zuten, garai berrietako gertakariak eta zientziaren aurrerabideak adierazteko egokia izan zedin^[7][8].

1821ean Károly Kisfaludyk (1788-1830) sortutako Aurora aldizkaria funtsezkoa izan zen Hungariako literatura erromantikoaren garapenean^[9]. Idazle erromantiko garrantzitsuenak Ferenc Kölcsey (1790-1838), ereserki nazionalaren egilea, Mihály Vörösmarty (1800-1855), Zalánen ihesa (hungarieraz: Zalán futása, 1852) poema epikoa idatzi zuena, eta Sándor Petőfi (1823-1849), 1848ko Iraultzaren bultzatzailea eta Hungariako poeta nazionaltzat hartzen dena, izan ziren. János Aranyk balada deitutako herri-literatura generoa berriztatu zuen^[7]. Baina Iraultzak porrot egin zuenez gero, herrialdean etsipena eta pesimismoa nagusitu ziren. Imre Madáchen (1823-1864) Az ember tragédiája («Gizakiaren trajedia», 1861) olerki dramatikoa ezkortasun horren adibidea da. XIX. mende amaierako eleberrigintzan Mór Jókai (1825-1904) eta Kálmán Mikszáth (1847-1910) nabarmendu ziren^[7].

XX. mende hasierako belaunaldi gazteak Nyugat («Mendebaldea») aldizkariaren inguruan bildu ziren. 1908tik 1941era argitaratu zen aldizkari horren helburua Hungariako kultura berritzea zen, Mendebaldeko Europako joera berriei (modernismoa, sinbolismoa...) bide emanez. Nyugat-en inguruko lehen belaunaldiko egile nagusiak Endre Ady (1877-1919), Mihály Babits (1883-1941), Dezső Kosztolányi (1885–1936) eta Zsigmond Móricz (1879–1942) izan ziren. 1920ko hamarkadako idazle ezagunenak Lőrinc Szabó (1900–1957) eta Sándor Márai (1900-1989) dira, eta 1930eko hamarkadakoen artean Sándor Weöres (1913-1989), Miklós Radnóti (1909-1944) eta István Örkény (1912-1979) daude^[7].Lehen eta Bigarren Mundu Gerrak eta ondorengo diktadura komunista zirela eta, Hungariako literaturak itzalaldi luzea izan zuen. 1960ko hamarkadaren erdialdean literatura aldizkari batzuk argitaratzen hasi ziren, eta 1989ko erregimen aldaketarekin egoera erabat aldatu zen. 2002an Imre Kertészek Literaturako Nobel saria jaso zuen^[7].

Hungariako musika tradizionala ijitoenarekin nahasten da askotan, aski tradizio ezberdinak diren arren. Musika klasikoko egilerik garrantzitsuenak Franz Liszt eta Béla Bartók dira. Nazioarteko ospea dute Ernő Dohnányi, Franz Schmidt, Zoltán Kodály, Gabriel von Wayditch, Rudolf Wagner-Régeny, László Lajtha, Franz Lehár, Imre Kálmán, Sándor Veress eta Miklós Rózsa musikagileak ere. György Ligeti XX. mendearen bigarren erdian gehien eragin zuen ontzaileetako bat izan zen.

Hungariako zinemagintzak Lehen Mundu Gerran eta Béla Kunen diktadurapean (1919) indar handia hartu zuen, baina Miklós Horthyren izualdi zurian zinemagile hoberenak erbestara joan ziren ihes: Alexander Korda, Mihály Kerstész, Béla Balázs, etab. Zinemagileen artean, aipatzekoak dira Károly Makk, Zoltán Fábri, János Herskó eta Miklós Jancsó ere.

Hungarian Europako sinagoga handiena dago (Dohány kaleko sinagoga), Europako osasun-bainu handiena (Széchenyi), Europako hirugarren eliza handiena (Esztergom basilika), munduko bigarren lurralde-abadia zabalena (Pannonhalma), munduko bigarren gaztelu barroko handiena (Gödöllő) eta Italiatik kanpoko Nekropoli Kristau Goiztiarra handiena (Pécs).

Hungariako Tourra itzuli handiena da. Itzuli apala izan da beti eta bertoko zein alboko herrialdeko txirrindulariek besterik ez dute parte hartzen. lehen ekitaldia 1925ean izan zen, baina urte askotan ez da ospatu.

• Hungaria, argia.eus
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

	Europar Batasuneko estatu kideak
Alemania · Austria · Belgika · Bulgaria · Danimarka · Errumania · Eslovakia · Eslovenia · Espainia · Estonia · Finlandia · Frantzia · Grezia · Herbehereak · Hungaria · Irlandako Errepublika · Italia · Kroazia · Letonia · Lituania · Luxenburgo · Malta · Polonia · Portugal · Txekia · Suedia · Zipre Sartzeko negoziatzen ari direnak: Albania · Ipar Mazedonia · Montenegro · Serbia · Turkia