Guerra civil

Guerra civil é a denominación usada para calquera enfrontamento bélico onde os participantes están xeralmente formados por dous ou máis eixos políticos contrarios xerados dentro dun mesmo país. O termo é un calco do latín bellum civile que se usou para referirse ás distintas guerras civís da República romana no século I a.C. A súa característica máis común é que o conflito armado desenvólvese nun mesmo país, enfrontándose entre si persoas dun mesmo lugar (cidade, pobo ou comunidade) defendendo, usualmente, dúas ideoloxías ou intereses distintos. Nalgúns casos o obxectivo é a secesión dunha parte do territorio; aínda que entón non sempre se consideran «guerras civís» (exemplos dun tipo ou outro poden ser a guerra civil estadounidense ou as guerras de descolonización).

Neste tipo de conflagración, prodúcese ás veces a intervención de unidades estranxeiras de distintos países, á parte, axudando ou colaborando cos distintos bandos desa mesma guerra civil, cuxos individuos chegan a ser voluntarios civís que apoian a ideoloxía do bando seleccionado.

No século XIX, África foi escenario de numerosas guerras civís en moitos dos seus países debido xeralmente a loitas polo poder das etnias máis importantes de cada país, chamadas «guerras esquecidas», debido a que son coñecidas polo público só cando hai un xenocidio ou un gran masacre de persoas.

A súa característica máis común é que o conflito armado desenvólvese nun mesmo país, enfrontándose entre si persoas dun mesmo lugar (cidade, etnia ou comunidade) defendendo, xeralmente, dúas ideoloxías ou intereses distintos.

Nalgúns casos, o obxectivo é a secesión dunha parte do territorio, aínda que nestes casos non sempre se consideran como "guerras civís" (exemplos dun tipo ou outro poden ser a guerra civil estadounidense ou as guerras de descolonización). Nesta conflagración, chega ás veces a intervención de unidades estranxeiras de distintos países, mesmo, axudando ou colaborando cos distintos bandos desa mesma guerra civil, cuxos individuos chegan a ser voluntarios civís que apoian a ideoloxía do bando seleccionado.

James Fearon, estudoso das guerras civís na Universidade Stanford define unha guerra civil como "un conflito violento nun país no que loitan grupos organizados que pretenden tomar o poder central ou dunha rexión ou cambiar políticas gobernamentais".^[1] Ann Hironaka especifica ademais que unha banda da guerra civil é o estado.^[2] A intensidade na que un disturbio civil se converte nunha guerra civil é discutido polos estudosos. Algúns científicos políticos definen guerra civil se hai máis de 1000 vítimas,^[1] mentres que outros especifican que polo menos ten que haber 100 por cada bando.^[3] Correlates of War, conxunto de datos empregados polos que estudan os conflitos, clasifica as guerras civís cando hai máis de mil vítimas relacionadas coa guerra cada ano do conflito. Este número é unha fracción pequena dos millóns que faleceron na segunda guerra civil sudanesa ou na guerra civil de Camboxa, por exemplo, mais exclúe conflitos moi coñecidos como os de Irlanda do Norte e a loita do Congreso Nacional Africano durante o Apartheid en Suráfrica.^[2]

Baseando no criterio de 1000 vítimas por ano, houbo 213 guerras civís entre 1816 e 1997, 104 das cales entre 1944 e 1997.^[2] Se se usa o criterio de 1000 vítimas totais houbo 90 guerras civís entre 1945 e 2007, con 20 en 2007.^[1]

As convencións de Xenebra non definen especificamente o vocábulo "guerra civil", mais delimitan as responsabilidades das partes nun "conflito armado de carácter non internacional", o que inclúe as guerras civís.

Con todo, o comité internacional da Cruz Vermella tratou de aclarar o concepto cos seus comentarios sobre a convención de Xenebra, indicando que as convencións son "tan xerais, tan vagas, que moitas das delegacións temían que podían tomarse para cubrir calquera acto cometido pola forza das armas". Entón, os comentarios proporcionan diferentes condicións das que dependerían as convencións de Xenebra, aínda que o comentario sinala que non debería ser interpretado como condicións ríxidas. Estas condicións listadas pola ICRC son:^[4][5]

(1) Que a parte en rebeldía contra o goberno de iure posúa unha forza militar organizada, unha autoridade responsable polos seus actos, que actúa nun determinado territorio e que ten os medios de respectar e asegurar respecto pla Convención.

(2) Que o goberno legal estea obrigado a dar recursos á forza militar regular contra os insurxentes organizados como exército e en posesión dunha parte do territorio nacional.

(3) (a) Que o goberno de iure recoñecese os insurxentes como belixerantes; ou (b) Que se dean a eles mesmos os dereitos como belixerantes; ou (c) Que se trate os insurxentes co recoñecemento como belixerantes para o propósito só da presente Convención; ou (d) Que a disputa fose admitida na axenda do Consello de Seguridade ou da Asemblea Xeral das Nacións Unidas como parte dunha ameaza á paz internacional, unha violación da paz ou un acto de agresión.

(4) (a) Que os insurxentes teñan unha organización con propósito de ter as características dun Estado. (b) Que a autoridade civil insurxente exercite autoridade de facto sobre a poboación nunha porción determinada do territorio nacional. (c) Que as forzas armadas actúan baixo a dirección dunha autoridade organizada e estean preparadas para observar as leis ordinarias da guerra. (d) Que a autoridade civil insurxente acorde estar rexida polas cláusulas da Convención.

• Guerra civil da Tetrarquía Romana (306-324): unha das máis grandes e importantes das guerras civís romanas que tivo lugar durante o período da Tetrarquía romana, época na que o Imperio romano dividiuse en catro territorios rexidos por catro emperadores, que loitaron entre si polo dominio do territorio do imperio. Finalmente na decisiva batalla de Adrianópolis o emperador Constantino o Grande logrou reunificar o imperio baixo o seu mandato, evento decisivo para a eventual expansión do cristianismo no mundo occidental

• Rebelión de An Lushan (755-763): unha rebelión militar contra o goberno da dinastía Tang da China que empezou en Luoyang. Os rebeldes loitaban para a fundación dunha dinastía nova chamaba Yan. A rebelión foi reprimida no 763, pero o fin da rebelión marcou o comezo da desintegración da dinastía Tang.
• Conflito güelfo-xibelino (1125-1382): Serie de guerras civís nos territorios do Sacro Imperio Romano Xermánico entre a Casa de Hohenstaufen, emperadores do Sacro Imperio (Os Guibelinos), partidarios do poder político do emperador xermánico contra o papado de Roma baixo o liderado dos estados italianos da Liga lombarda e a xermánica Casa de Welf e os seus aliados (os Güelfos), partidarios do poder supremo do Papa sobre os poderes temporais do emperador. O conflito foi unha derivación da querela das Investiduras (1076-1122), conflito ideolóxico que provocou a caída da dinastía salia que provocou a división entre os partidarios o Papa e o Emperador e que durou varias xeracións de guerras internas entre os estados xermánicos e os territorios do centro e norte da Península Itálica. O conflito tivo entre as súas moitas consecuencias a caída dos Hohenstaufen, o que á súa vez provocou o período de anarquía coñecido como o Gran Interregno e a perda dos territorios italianos do Sacro Imperio, que quedaron divididos nunha serie de estados semi-independentes baixo distintos niveis de influencia dos Estados Pontificios, o que á súa vez derivaría nas Guerras Italianas do Renacemento.
• Guerra Gempei (1180-1185) Guerra entre os clans Taira, quen exercía o poder de facto en Xapón mediante o cargo de rexentes tras a súa vitoria na rebelión Hōgen de 1156, e os seus rivais Minamoto apoiados polo emperador retirado Go-Shirakawa, quen ao vencer estableceron o Shogunato Ashikaga, réxime que aboliu a estrutura aristocrática do Período Heian para converter ao Xapón nun estado militar.
• Guerra civil castelá (1366-1369) Entre Pedro I de Castela e o seu medio irmán Henrique de Trastámara, que se traducirá na implantación da nova dinastía. Logo Henrique enfrontarase noutra guerra civil ao seu medio irmán Afonso.
• Guerra das Dúas Rosas (1455-1485). Conflitos dinásticos entre os membros da Casa de York contra os da Casa de Lancaster, que loitaron intermitentemente por lograr poñer a un dos seus membros como rey de Inglaterra. Terminaría coa Idade Media nas illas británicas, co triunfo final dos Tudor.
• Guerra de Sucesión castelá (1475-1480). Conflito dinástico entre a raíña Isabel I de Castela, apoiada polo seu esposo Fernando II de Aragón, contra a súa sobriña Xoana a Beltranexa, apoiada polo reino de Portugal e o reino de Francia.

• Guerra Onin (1467-1477) e guerras Sengoku (1476-1615). Serie de guerras civís que tiveron lugar en Xapón tras a perda de poder do Shogunato Ashikaga, que tras un extenso conflito co clan Hosakawa perdeu a capacidade de controlar efectivamente o imperio, o que volveu o goberno central un poder soamente simbólico e decorativo, sumindo o territorio nun estado xeneralizado de anarquía. As distintas provincias do Xapón quedaron repartidas entre caudillos feudais (Daimio) que a partir dese momento exercían o poder autónomo dos seus territorios pola forza e declarábanse constantemente a guerra os uns aos outros para arrebatarse os seus feudos entre si. Tras a entrada no Xapón das armas de fogo importadas de occidente o daimio Nobunaga Oda conseguiu unificar a maior parte do Xapón central entre 1560 e 1582 e tras a súa morte Hideyoshi Toyotomi completou a reunificación do país mediante a rexencia Azuchi-Momoyama en 1590. Á súa morte en 1598 o seu sucesor Hideyori Toyotomi foi desafiado polo seu propio rexente Ieyasu Tokugawa, quen o derrotou na batalla de Sekigahara de 1600, tras a cal se instaurou o Shogunato Tokugawa, que tras esmagar os últimos redutos da resistencia dos leais a Hideyori en 1615 gobernou Xapón sen oposición ata 1868.

• Guerra civil inca (1529-1532). Conflito de sucesión imperial entre Huáscar e o seu medio irmán Atahualpa tras a morte do inca Huayna Cápac e do seu sucesor lexítimo Ninan Cuyuchi pola coroa do Imperio Inca.

• Guerra civil inglesa (1642-1651). Insurrección armada dunha coalición parlamentaria de influencia puritana liderada por Oliver Cromwell contra o reinado de Carlos Estuardo, tras a cal se instaurou un goberno republicano denominado como a Mancomunidade de Inglaterra, proceso histórico coñecido como a revolución inglesa.
• Guerra da Vendée (1793-1796) A máis grande das rebelións armadas dos Realistas Franceses contra a Primeira República de Francia tras o éxito da Revolución Francesa e a execución de Lois XVI. Tivo o seu principal teatro de operacións na rexión da Vendée (Francia Occidental) no que se concentrou un gran movemento contrarrevolucionario autodenominado exército católico e real de Vendée que no contexto da guerra da primeira coalición (intento das potencias monárquicas de disolver a República Francesa) foi armado e apoiado por Gran Bretaña.

• Guerra civil arxentina (1814-1880). Prolongado conflito que ocorreu en territorio actualmente arxentino entre os partidos federal e unitario durante o século XIX. Unha primeira etapa de enfrontamento entre Buenos Aires e as provincias a partir de 1814, cando aínda non concluíra a Guerra de Independencia, chegou ao seu punto culminante en 1820; logo producíronse diversos enfrontamentos entre provincias, a partir de 1826, que concluíron formalmente en 1852, coa batalla de Caseros; a etapa final foi un longo enfrontamento entre o centralismo e o federalismo, que terminou en 1880 na batalla dos Corrales Viejos, coa federalización de Buenos Aires.

• Guerra civil centroamericana (1827-1829). Esta guerra foi un enfrontamento entre liberais e conservadores que ocorreu no territorio da extinta República Federal de Centroamérica.
• Guerras carlistas (1833-1876). Conflitos dinásticos entre dúas ramas da casa de Borbón pola sucesión á coroa. Dun lado, Isabel II e, posteriormente, o seu fillo Afonso XII; do outro, Carlos María Isidro de Borbón, irmán de Fernando VII, e, posteriormente, os seus descendentes.
• Rebelión Taiping (1850-1864). Conflito relixioso no sur do Imperio chinés entre a Dinastía Qing e o autoproclamado Reino Celestial da Gran Paz, estado fundado polo místico cristián Hong Xiuquan. Aínda que se trate dunha guerra pouco coñecida, a morte estimada de 20 millóns de persoas converteuna na guerra máis sanguenta de todos os tempos antes da primeira guerra mundial.
• Segunda guerra civil peruana (1856-1858), coñecida tamén como a Revolución de Arequipa de 1856, foi unha das máis longas e violentas do Perú. Non só foi unha entre caudillos (Ramón Castilla contra Manuel Ignacio de Vivanco), senón tamén unha loita case ideolóxica pois ao comezo era unha guerra entre liberais e conservadores, aínda que Castela era un conservador moderado. Foi unha reacción dos conservadores #ante os cambios liberais que se vivían nesa época.
• Guerra de Reforma (1857-1861). Confrontación dos dous bandos nos que se atopaba dividida a sociedade mexicana liberais que querían como presidente a Benito Juárez e conservadores que querían como presidente a Félix Zuloaga.
• Guerra federal de Venezuela (1859-1863). Conflito que enfrontou ao partido liberal que defendía a instauración do federalismo e o gobernante partido conservador que defendía o centralismo. Esta disputa pola adopción dun ou outro sistema de goberno envolveu a Venezuela nun novo período de loita armada e inestabilidade política de enormes consecuencias políticas, sociais e económicas para o destino da nación. Tradicionalmente explicouse o acontecemento da guerra federal, como a consecuencia directa da loita pola igualdade dentro da sociedade venezolana, loita que ten como obxectivo a eliminación total dos "privilexios coloniais" e na que a guerra de Federación, viría resolver de maneira definitiva os conflitos sociais existentes no país.

• Guerra civil estadounidense (1861-1865). Enfrontamento dos estados do norte (industrializados e abolicionistas) contra os estados do sur (agricultura e esclavista) cuxo motivo principal foi a secesión dos estados sureños da Unión.
• Guerra Boshin (1868-1869). Conflito armado do período Bakumatsu do Xapón, no que os clans leais ao Shogunato Tokugawa (goberno feudal) enfrontáronse aos clans rebeldes que reclamaban a reinstauración da autoridade política do emperador. A vitoria destes últimos deu lugar á Restauración Meiji.
• Insurxencia da Comuna de París (1871): Conflito político e armado entre o autonombrado goberno da así chamada Comuna de París, principalmente composto por anarquistas e socialistas en contra do recentemente instaurado goberno da Terceira República Francesa. Aínda que o goberno comunal había probado ser plural, democrático e moderado, o odio irracional das clases media e alta francesas en contra das teorías obreiristas e sindicalistas levaron ao exército francés a retomar a cidade cos máis crueis métodos de violencia e represión, lembrados polos parisienses como a "semana sanguenta".
• Revolución Liberal de Ecuador (1875/1895-1924). Conflito armado interno entre o Partido Conservador ecuatoriano e o Partido Liberal ecuatoriano este último comandado por Eloy Alfaro. Esta guerra civil ten os seus inicios a partir de 1875 ano en que é asasinado o presidente Gabriel García Moreno e é a partir de alí que se producen varias batallas onde perece moita xente inocente. A partir de 1895 é cando a guerra dá froitos e Eloy Alfaro é proclamado Xefe Supremo. A Revolución Liberal ten por mérito tomar a iniciativa política de modernizar ao Ecuador e tentar dalgunha maneira reformar a estrutura social, tarefa farto difícil, porque non basta para facelo a simple promulgación de leis. A Revolución Liberal acabou co confesionalismo de Estado, presente desde o nacemento da República, como herdanza do pasado colonial, establecendo un Estado laico e iniciando un proceso de secularización institucional.
• Terceira guerra civil peruana (1884-1885). Esta guerra foi o enfrontamento entre o Exército Cacerista ou Vermello e o Exército Iglesista ou Azul, a causa foi a firma do Tratado de Ancón e a rendición do Perú ante Chile tras a guerra do Pacífico. Os belixerantes foron o exército liderado por Miguel Iglesias e os montoneros liderados por Andrés Avelino Cáceres.
• Guerra civil chilena (1891). Conflito entre as forzas do Congreso Nacional de Chile que se enfrontaron contra as do presidente José Manuel Balmaceda, terminando coa vitoria dos primeiros e a implementación dun sistema parlamentario.

• Cuarta guerra civil peruana (1894-1895). Esta guerra foi o enfrontamento entre as Montoneras de Piérola e o Exército Cacerista, a causa foi unha suposta fraude nas Eleccións xerais do Perú de 1894 a favor de Cáceres. Os belixerantes foron o exército liderado por Andrés Avelino Cáceres e os montoneros liderados por Nicolás de Piérola Villena.
• Guerra dos Mil Días (1899-1902) Conflito interno de Colombia entre as forzas dos partidos Liberal e Conservador, que terminaron coa vitoria dos últimos e o establecemento dun estado hexemónico ata mediados do século XX.

• Guerra civil venezolana (1901-1903). Tamén chamada "A Revolución Liberadora". Última das guerras civís venezolanas, que tivo lugar cando un gran conxunto de caudillos do país e empresas bancarias descontentos pola perda dos seus privilexios históricos alzáronse contra o goberno do ditador Cipriano Castro. A vitoria do goberno permitiu acelerar o proceso emprendido por Castro para a abolición do caudillismo en Venezuela, política consolidada polo sucesor de Castro, Juan Vicente Gómez.^[6]
• Revolución mexicana (1910-1920). Conxunto de guerras civís consecutivas que tiveron lugar na República Mexicana primeiro, cando unha coalición de caudillos autodenominados "Revolucionarios" alzáronse para derrocar o ditador Porfirio Díaz; logo, tras o derrocamento por golpe militar do presidente Francisco I. Madero os revolucionarios volveron alzarse contra o ditador Victoriano Huerta; e finalmente logo do triunfo da rebelión os caudillos revolucionarios continuaron facendo a guerra entre si en disputa por cal modelo político instaurar no país.^[7]
• Revolución de Xinhai (1911-1912), guerra de protección nacional (1915 e 1916) e a Era dos señores da guerra chineses (1915-1931). Serie de conflitos iniciados na China co levantamento de Wuchang promovido polo xeneral republicanista Sun Yat-sen contra a Dinastía Qing. Tras fundar a Primeira República China Sun entregoulle a presidencia ao xeneral realista Yuan Shikai para promover a paz, pero este tras longas discordias políticas tentou fundar a súa propia monarquía constitucional, o que ademais de desatar unha nova guerra contra os republicanos levou a tal inestabilidade ao estado chinés que o territorio da China quedou dividido en múltiples rexións controladas por señores da guerra. A República non puido reasumir o control efectivo do territorio ata a instauración dunha ditadura militar liderada polo xeneral Chiang Kai-shek, o que desatou levantamentos comunistas e a longo prazo facilitou a invasión xaponesa.

• Guerra civil finlandesa (1918). Conflito que enfrontou aos socialdemócratas e aos conservadores tras o colapso do Imperio ruso.
• Guerra civil rusa (1918-1922). Enfrontamento entre o recentemente instalado goberno comunista da Unión Soviética e forzas contrarrevolucionarias (chamadas brancas) apoiadas polos países occidentais. Termina coa vitoria dos bolxeviques e a consolidación do Estado soviético.
• Guerra Cristera (1926-1929). Rebelión popular armada no centro-occidente de México promovida pola Igrexa católica na que un exército guerrilleiro de fieis o clero rebelouse en contra do goberno de Plutarco Elías Calles polas súas políticas anticlericais, nas que se buscaba facer efectiva a condición de Estado laico establecida na constitución mexicana ao arrebatarlle aos membros da igrexa os seus privilexios históricos.^[8]
• Guerra civil chinesa (1927-1950). Conflito entre as forzas do Partido Comunista da China (PCCh) lideradas por Mao Tse Tung e o exército do Kuomintang, comandado por Chiang Kai-shek.^[9] Xeralmente pódese dividir en dúas etapas: a primeira desde 1927 ata 1937 e a segunda desde 1946 ata 1950 coa segunda guerra sino-xaponesa separándoos, Durante a invasión xaponesa a China existiu unha tregua entre ambas as partes, co fin de destinar os esforzos mancomunados contra o inimigo común. Despois do termo da segunda guerra mundial, renováronse os enfrontamentos que culminaron coa instalación da República Popular da China en 1949.
• Revolución Constitucionalista do Brasil (1932) Revolución Constitucionalista de 1932, Revolución de 1932 ou Guerra Paulista^[10] foi un movemento armado ocorrido no Estado de São Paulo, Brasil, entre os meses de xullo e outubro de 1932. O seu obxectivo era a derrocación do Goberno provisorio de Getúlio Vargas e a promulgación dunha nova Constitución para o Brasil.

• Guerra civil española (1936-1939). Foi o enfrontamento entre os partidarios da República Española contra os militares sublevados baixo o mando do xeneral Francisco Franco e os seus partidarios. Entre os seus principais membros, as forzas republicanas contaban con membros socialistas do PSOE e UXT, marxistas- leninistas do PCE e trotskistas do POUM, do mesmo xeito que organizacións anarquistas representadas pola CNT e FAI. As forzas do bando nacional contaban coa adhesión da Falanxe Española, cedistas, carlistas e monárquicos. A guerra tivo múltiples facetas pois incluíu loita de clases, guerra de relixión, enfrontamento de nacionalismos opostos, loita entre ditadura militar e democracia republicana, entre revolución e contrarrevolución e, finalmente, entre fascismo e comunismo. Co apoio da Italia de Mussolini e a Alemaña de Hitler, os sublevados derrotaron nunha cruenta guerra aos seus opoñentes, entre os que se inclúen aos brigadistas de máis de 50 países que foron a España a axudar á República. A vitoria de Franco resultaría nunha ditadura que duraría ata a morte deste en 1975.
• Guerra civil grega (1946-1949). Conflito residual da segunda guerra mundial, no cal guerrilleiros comunistas (apoiados pola URSS) combateron ás forzas da monarquía (apoiada polos Estados Unidos), co fin de implantar un sistema socialista en Grecia.^[11]
• La Violencia (1946-1958). Colombia. Conxunto de enfrontamentos violentos illados e sistemáticos entre guerrillas, bandas armadas e faccións militares entre os partidarios dos partidos Conservador e Liberal en distintos estratos do país.^[12]
• Revolución dos "pynandí" (1947). Enfrontamento entre a disidencia aliada paraguaia (Partido Liberal Radical Auténtico, Partido Comunista Paraguaio, e o Partido Revolucionario Febrerista) contra o goberno de Higinio Morínigo, baixo o Partido Colorado. Guerra civil paraguaia ocorrida no ano 1947, denominada a Revolución dos "pynandi" (en guaraní, pés descalzos). Faleceron aproximadamente 30.000 paraguaios entre civís e militares.
• Primeira guerra civil de Palestina (1947-1948). Enfrontamento entre os habitantes xudeus e musulmáns da colonia británica de Palestina ante a pronta descolonización do país, e a pretensión inglesa de dividilo en dous estados separados. Trouxo como consecuencia a Declaración de independencia de Israel e a consecuente invasión árabe de devandito país (coñecidas entre ambas como a primeira guerra árabe-israelí).
• Guerra civil de Costa Rica (1948). Tras a anulación das eleccións por parte do Congreso, as cales foron gañadas por Otilio Ulate Blanco ao oficialista e expresidente Rafael Ángel Calderón Guardia, o líder ramonense José Figueres Ferrer liderou unha exitosa revolución con axuda da Lexión Caribe.
• Guerra civil de Birmania (1948-actualidade). Secuencia de enfrontamentos armados internos nas distintas rexións de Birmania (actual Myanmar) que tiveron lugar desde o momento da súa independencia do Reino Unido en 1948 por razóns de independentismo étnico e polarización ideolóxica (principalmente por parte de rebeldes comunistas), pero que tivo a súa maior intensificación desde o golpe de estado que en 1988 que impuxo a ditadura da xunta militar que na práctica mantivo o control do país ata 2016, e que foi unha das tiranías máis opresivas do sueste de Asia. Entre os seus episodios máis violentos e recentes estiveron os Disturbios no estado de akhine de 2012 e a rebelión na provincia de Kachin.

• Guerra civil de Cuba (1953-1959). Rebelión Armada dos chamados guerrilleiros de Sierra Maestra pertencentes ao Partido Comunista Revolucionario e o movemento do 26 de xullo^[13] contra a ditadura militar de Fulgencio Batista, que deu como resultado a instauración dun Estado socialista gobernado por Fidel Castro.o
• Guerra civil de Laos (1953-1975) Conflito armado interno entre o goberno monárquico de Laos contra a guerrilla comunista do Pathet Lao co apoio de Vietnam do Norte. Do mesmo xeito que a guerra en Cambodia, tivo lugar en gran medida debido á incidencia da Guerra de Vietnam, e deu como resultado que o país se convertese nun Estado socialista.^[14]
• Primeira (1955-1972) e segunda guerra civil sudanesa (1983-2005). Serie de conflitos étnicos, culturais e relixiosos entre o goberno islámico do Sudán contra a rebelión da rexión subsahariana do país, maioritariamente cristiá e animista, quen se levantou en armas contra a maioría árabe do norte ante a negativa do goberno de converter ao país nun estado federal. En 1972 asináronse acordos de paz que garantiron a autonomía do Sudán do Sur, o que trouxo a paz ao país por 11 anos, ata que en 1983 Yaafar al-Numeiry declarou a implantación da xaria en todo o territorio nacional, o que recomenzó as hostilidades entre as dúas rexións ata que en 2005 asinouse un novo tratado de paz que permitiu a independencia do Sudán do Sur. A pesar do tratado, os conflitos en ambos os estados non terminaron.
• Guerra civil de Guatemala (1960-1996). Conflito armado interno ocorrido en Guatemala producido polos enfrontamentos entre os rebeldes URNG e outras organizacións de esquerda contra as forzas armadas de Guatemala. Grupos humanitarios alegan que durante o final da devandita guerra tivo lugar o presunto xenocidio guatemalteco, negado por certo grupo de historiadores.^[15]
• Conflito armado interno en Colombia (1960-actual). Conflito armado entre as guerrillas armadas comunistas, principalmente as Forzas Armadas Revolucionarias de Colombia e o Exército de Liberación Nacional en contra do goberno central colombiano e eventualmente de grupos paramilitares. A gran lonxevidade deste conflito trouxo, entre outras consecuencias, a institucionalización do negocio do narcotráfico no devandito país.^[16]
• Guerra civil do Iemen do Norte (1962-1970). Conflito interno con ampla participación internacional de diferentes países árabes na que partidarios da abolición da monarquía norteiemení enfrontáronse ao réxime para converter ao país nunha república presidencialista.

• Guerra civil de Rodesia (1964-1979). Conflito armado étnico e político no antigo estado da República de Rodesia (hoxe Cimbabue) entre o goberno da minoría branca dese país presidido por Ian Smith e as guerrillas comunistas que representaban á maioría negra, especialmente a Unión Nacional Africana de Cimbabue. A vitoria destes últimos deu comezo a longo prazo ditadura de Robert Mugabe.
• Guerra de abril (1965). Conflito que tivo lugar en Santo Domingo, República Dominicana entre o 24 de abril e o 3 de setembro de 1965. Iniciou cando seguidores civís e militares do presidente constitucionalmente electo Juan Bosch derrocaron ao presidente Donald Reid Cabral.^[17]
• Guerra civil de Nixeria (1967-1970). Guerra étnica entre o goberno de Nixeria contra a pretensión independentista da rexión de Biafra, que tivo grandes consecuencias humanitarias para todo o país.^[18]
• Guerra civil camboxana (1967-1975). Insurrección armada da guerrilla comunista dos khmer vermellos, primeiro contra o goberno monárquico de Camboxa e logo contra o goberno da República Khmer que impuxo a Kampuchea Democrática de Pol Pot, quen perpetrou o xenocidio camboxano.^[19]
• Conflito de Irlanda do Norte (1968-1998). Conxunto de ataques armados e accións terroristas dos grupos paramilitares de ideoloxía republicanista irlandesa, partidarios do fin do dominio británico sobre a rexión de Irlanda do Norte.^{[20][21][22][23][24]}
• Guerra civil do Paquistán (1971). Rebelión armada da provincia de Paquistán Oriental, que ante os abusos políticos e a sanguenta represión armada do goberno federal de Paquistán, nese entón dominado por unha Ditadura Militar, declararon a súa independencia. A intervención do exército da India deulle unha rápida vitoria aos rebeldes, dando lugar á independencia de Bangladesh.^[25]
• Guerra civil etíope (1974-1991). Conflito entre o goberno da República Socialista de Etiopía logo de que esta alcanzase o poder contra un conxunto de guerrillas insurrectas, ambos os bandos apoiados por potencias estranxeiras.^[26]
• Guerra civil de Chipre (1974-actualidade). Conflito político, cultural, étnico e militar entre as dúas poboacións maioritarias de Chipre, os grecochipriotas que compoñen o goberno internacionalmente recoñecido, e os turcochipriotas independentistas, que logo da invasión turca sobre a illa impulsada polo golpe de estado contra o presidente Makarios III declararon a secesión de Chipre do Norte, cuxo recoñecemento internacional foi o núcleo central da disputa.

• Guerra civil libanesa (1975-1990). Conflito armado interno no que guerrillas islámicas e de esquerda rebeláronse contra o goberno central do Líbano, especialmente debido a que a lei libanesa excluía ás minorías relixiosas do país da actividade política privilexiando aos crentes da igrexa cristiá maronita, e pola aliñación do goberno libanés co bloque occidental no marco da guerra fría, tendo fin a violencia e a exclusión política coa aplicación dos tratados de Taif.^[27]
• Guerra civil angolana (1975-2002). Enfrontamento armado inmediatamente posterior á independencia de Angola de Portugal que enfrontou ao goberno comunista unipartidista do MPLA (Movemento Popular de Liberación de Angola) e aos seus antigos aliados da guerrilla da UNITA (Unión Nacional para a Independencia Total de Angola). Polo contexto da guerra fría déronse amplas intervencións internacionais a favor de ambos os bandos, entre elas a de Cuba ao lado do goberno, mentres que as invasións angoleñas á fronteira con Namibia, nese entón parte da Unión Surafricana fixeron que o goberno do Apartheid sumásese ao bando de UNITA. A retirada de Suráfrica en 1988 e a morte do líder rebelde Jonas Savimbi^[28] déronlle a vitoria militar ao goberno, permitindo a perpetuación do réxime de José Eduardo dos Santos, mais con todo a MPLA tivo que aceptar a implementación do pluripartidismo para garantir a paz.
• Guerra civil mozambiqueña (1977-1992). Guerra entre o goberno do Fronte de Liberación de Mozambique presidido por Samora Machel e a guerrilla da Resistencia Nacional Mozambiqueña dirixida por Afonso Dhlakama.
• Guerra civil nicaraguana (1978-1990). Conflito existente entre as forzas sandinistas, primeiro contra o goberno de Anastasio Somoza Debayle, e logo contra a guerrilla anticomunista (os contras).
• Guerra civil afgá (1978-actualidade). Extenso conflito que tivo lugar entre os sucesivos réximes afgáns, primeiro socialista, daquela muiahidín, daquela talibán e finalmente islámico contra diferentes faccións de guerrillas alzadas en armas para impoñer as súas propias visións de goberno, moitas veces con coalicións que tras obter a vitoria loitaron entre si, con numerosas intervencións de potencias estranxeiras e organizacións terroristas panislámicas.
• Conflito turco-kurdo (1978-actualidade). Rebelión civil armada dos pobos kurdos dentro do territorio de Turquía encabezados polas guerrillas do Partido Comunista Kurdo que buscan lograr a independencia do Kurdistán turco como parte dos movementos do nacionalismo kurdo no medio oriente. Debido ao contexto internacional da guerra fría a rebelión kurda foi acompañada doutras insurreccións doutras forzas de esquerda, ata que tivo lugar un alto o fogo acordado en 2012, interrompido en 2015 polo presidente turco Recep Tayyip Erdogan no marco dos ataques terroristas do Estado Islámico de Iraq e Sira sobre Turquía.

• Guerra civil do Salvador (1980-1992).^[29] Conflito entre as forzas revolucionarias do Fronte Farabundo Martí para a Liberación Nacional (FMLN) (apoiado de maneira directa por Nicaragua e de maneira indirecta por Cuba e a Unión Soviética) e o goberno de O Salvador (apoiado directamente polos Estados Unidos). Terminou co Tratado de Paz de 1992.
• Época do terrorismo no Perú (1980-2000). Insurrección armada das guerrillas terroristas de ideoloxía comunista de Sendero Luminoso e o Movemento Revolucionario Túpac Amaru contra o goberno central da República Peruana. Os enfrontamentos das guerrillas co exército peruano deixaron gran cantidade de vítimas en todo o país.
• Guerra civil ugandesa (1981-1986). Rebelión guerrilleira contra o goberno de Milton Obote imposto fraudulentamente tras a guerra Uganda-Tanzania, que concluíu co comezo do longo réxime autoritario de Yoweri Museveni que dirixiu ao país desde entón.^[30]
• Guerra civil de Sri Lanka (1983-2009). Guerra étnica entre o goberno central de Sri Lanka, especialmente durante o goberno da presidenta Chandrika Kumaratunga contra a organización terrorista Tigres de Liberación do Tamil Eelam, dirixida ata a súa morte por Velupillai Prabhakaran, quen aspiraba declarar un estado independente para a minoría étnica Tamil, ata que foron militarmente derrotados durante a administración de Mahinda Rajapaksa.^[31]
• Guerra civil somalí (1986-actualidade). Conxunto de enfrontamentos armados entre distintas faccións de grupos guerrilleiros, paramilitares, criminais, terroristas e tardíamente do Goberno Federal instaurado en 2004 en Somalía, consecuencia da instauración da anarquía no devandito país.^[32]
• Primeira Intifada (1987-1993). Rebelión popular armada da poboación musulmá de Israel na que tivo lugar a Declaración de independencia de Palestina nas rexións de Gaza e Cisxordania, onde tiveron lugar a insurrección, non recoñecida polos israelitas ata a firma dos Acordos de Oslo.
• Primeira (1989-1996)^[33] e segunda guerra civil liberiana (1999-2003). Serie de conflitos entre guerrillas armadas de distintas ideoloxías que loitaron por derrocar e impoñer diferentes réximes autoritarios na República de Liberia, resultando en grandes perdas humanas e económicas para a pequena nación, ata que a intervención internacional forzou a pacificación do país coa imposición dun goberno de transición.
• Guerra civil ruandesa (1990-1993/1994).^[34] Rebelión armada da guerrilla militante do partido Fronte Patriótico Ruandés de etnia tutsi, contra o goberno hutu de Juvénal Habyarimana provocado por motivos principalmente de división étnica. Aínda que se asinaron acordos de paz en 1993 un atentado que provocou a morte de Habyarimana en 1994 desencadearía como vinganza por parte do goberno un brutal xenocidio sobre a minoría tutsi.
• Guerra civil de Serra Leoa (1991-2001).^[35] Rebelión armada do Fronte Revolucionaria Unida contra o goberno do devandito país, tanto por motivos ideolóxicos como étnicos. Este conflito foi un dos máis destacados no mundo polos crimes de lesa humanidade cometidos durante o seu desenvolvemento, entre eles, o financiamiento rebelde polo tráfico ilícito de diamantes extraídos con métodos de explotación violatorios aos dereitos humanos.

• Guerras iugoslavas (1991-1999/2001). Foi o conflito que se produciu entre os estados de Croacia, Eslovenia, República de Macedonia e Bosnia e Hercegovina contra as tropas federais (dominadas polos serbios) da República de Iugoslavia. A súa faceta máis grave produciuse en Bosnia, onde o conflito desenvolveuse ao redor de masacres, limpeza étnica e graves violacións ao dereito internacional humanitario. Terminou coa fragmentación do país.^[36]
• Primeira guerra civil do Iemen (1994).^[37] Conflito armado acaecido poucos anos despois da unificación do Iemen, onde as forzas militares e políticas do antigo Iemen do Sur opuxéronse á hexemonía institucional do antigo Iemen do Norte, rebelándose para disolver a unificación do país, sendo con todo derrotados polo goberno norteño.

• Primeira (1994^[38]-1996) e segunda guerra chechena (1999-2009). Secuencia de guerras que tiveron lugar na rexión caucásica de Chechenia ante a declaración de independencia dese país da Federación Rusa.^[39]

• Primeira (1996-1997) e Segunda guerra do Congo (1998-2003). Produto da caída do ditador Mobutu Sese Seko e do triunfo das guerrillas lideradas por Laurent Kabila, iniciáronse os enfrontamentos armados entre os habitantes da República Democrática do Congo (ex-Zaire). Causado en parte polo fin da guerra fría e a desestabilización provocada pola guerra civil ruandesa e o Xenocidio de Ruanda, varios países africanos terminaron intervindo.^[40] O seu resultado foi máis de 3,8 millóns de mortos e a destrución e saqueo das riquezas naturais do corazón de África.

• Insurxencia islamita en Nixeria (2001-actualidade). Rebelión armada da seita islámica Boko Haram,^[41] caracterizada polos seus crueis actos terroristas, contra o goberno central nixeriano (maioritariamente cristián) e outros estados africanos veciños.
• Insurxencia narcoterrorista no Perú (2001-actualidade). Rebelión armada por parte dos remanentes de Sendero Luminoso e o Movemento Revolucionario Túpac Amaru que xunto a alianzas con grupos narcotraficantes teñen influencia en zonas rurais e de selva.^[42]
• Conflito de Darfur (2004-2009)/(2010-actualidade). Conflito interno étnico no sueste do Sudán na provincia de Darfur cuxa virulencia provocou o estalido das guerras dentro do Chad e a República Centroafricana.
• Guerra civil na República Centroafricana (2004-2007). Guerra que tivo lugar entre o goberno con apoio internacional de François Bozizé e a guerrilla Unión de Forzas Democráticas para o Reagrupamento.
• Guerra civil do Chad (2005-2010).^[43] Conflito entre o Chad (con apoio de Francia) e o Sudán provocado pola entrada en masa de refuxiados da guerra en Darfur que desencadeou unha serie de enfrontamentos internos dentro do territorio do Chad por parte dun conxunto de guerrillas rebeldes ao goberno de Idriss Déby que case conseguiron conquistar a capital do país en 2008.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Guerra civil

• Ali, Taisier Mohamed Ahmed e Robert O. Matthews, eds. Civil Wars in Africa: roots and resolution (1999), 322 páxinas
• Mats Berdal e David M. Malone, Greed and Grievance: Economic Agendas in Civil Wars (Lynne Rienner, 2000).
• Paul Collier, Breaking the Conflict Trap: civil war and development policy World Bank (2003) – 320 páxinas
• Collier, Paul; Sambanis, Nicholas, eds. (2005). Understanding Civil War:Evidence and Analysis. 1: Africa. Washington, DC: The World Bank. ISBN 978-0-8213-6047-7. 
• Collier, Paul; Sambanis, Nicholas, eds. (2005). Understanding Civil War:Evidence and Analysis. 2: Europe, Central Asia, and Other Regions. Washington, DC: The World Bank. ISBN 978-0-8213-6049-1. 
• Stathis Kalyvas, "'New' and 'Old' Civil Wars: A Valid Distinction?" World Politics 54, no. 1 (2001): 99–118.
• David Lake e Donald Rothchild, eds. The International Spread of Ethnic Conflict: Fear, Diffusion, and Escalation (Princeton University Press, 1996).
• Roy Licklider, "The Consequences of Negotiated Settlements in Civil Wars, 1945–1993," American Political Science Review 89, no. 3 (verán 1995): pp 681–690.
• Andrew Mack, "Civil War: Academic Research and the Policy Community," Journal of Peace Research 39, no. 5 (2002): pp. 515–525.
• David T. Mason e Patrick 3. Fett, "How Civil Wars End: A Rational Choice Approach," Journal of Conflict Resolution 40, no. 4 (outono 1996): 546-568.
• Patrick M. Regan. Civil Wars and Foreign Powers: Outside Intervention in Intrastate Conflict (2000) 172 páxinas
• Stephen John e outros., eds. Ending Civil Wars: The Implementation of Peace Agreements (2002), 729 páxinas
• Monica Duffy Toft, The Geography of Ethnic Violence: Identity, Interests, and the Indivisibility of Territory (Princeton NJ: Princeton University Press, 2003).
• Barbara F. Walter, Committing to Peace: The Successful Settlement of Civil Wars (Princeton University Press, 2002),

• What makes a civil war? (en inglés)