Bengaleg

Bengaleg
Enghraifft o'r canlynol	iaith naturiol, iaith fyw
Math	Bengali–Assamese
Enw brodorol	বাংলা
Nifer y siaradwyr	300,000,000 (2019),; 19,200,000 (2011 – Bangladesh),; 19,202,880 (2011),; 106,000,000 (2011 – Bangladesh),; 189,261,200 (2011),; 242,659,750 (2015);
cod ISO 639-1	bn
cod ISO 639-2	ben
cod ISO 639-3	ben
Gwladwriaeth	Bangladesh, India
System ysgrifennu	Bangla alphabet, Bengali Braille
Corff rheoleiddio	Academi Bangla, Paschimbanga Bangla Akademi
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Siaredir Bengaleg (Bengaleg: বাংলা Bangla) ym Mengal, rhanbarth yn isgyfandir India yn ne Asia sy'n ymestyn rhwng Bangladesh a thalaith Gorllewin Bengal yn India.

Mae'n aelod o'r ieithoedd Indo-Ariaidd ac mae'n perthyn i ieithoedd eraill Gogledd India, yn enwedig Assameg, Orïa a Maithili.

Llenyddiaeth

Mae gan y Fengaleg lenyddiaeth hen a diddorol. Rabindranath Tagore yw'r awdur Bengaleg enwocaf.

Yr Wyddor

Mae system ysgrifennu arbennig gan yr iaith Fengaleg. Yn hytrach na gwyddor fel y cyfryw, mae'n abwgida ble mae pob symbol yn cynrycholi sillaf. Dyma enghraifft o destun yn Bengaleg (o'r Datganiad Cyffredinol am Hawliau Dynol)

ধারা ১: সমস্ত মানুষ স্বাধীনভাবে সমান মর্যাদা এবং অধিকার নিয়ে জন্মগ্রহণ করে। তাঁদের বিবেক এবং বুদ্ধি আছে; সুতরাং সকলেরই একে অপরের প্রতি ভ্রাতৃত্বসুলভ মনোভাব নিয়ে আচরণ করা উচিত।

Ffonoleg

Mae 29 o gytseiniaid a 7 o lafariaid, yn ogystal â 7 o lafariaid trwynol. Yn ogystal â'r llythyren yn yr wyddor Fengaleg, mae'r tablau isod yn dangos y symbol yn yr wyddor seinegol ryngwladol.

**Llafariaid**
	Blaen	Canol	Ôl
Agos	ই~ঈ i		উ~ঊ u
Canolig Agos	এ e		ও o
Canolig Agored	অ্যা ɛ		অ ɔ
Agored		আ ɐ / a

Trwynolion
	Blaen	Canol	Ôl
Agos	ইঁ~ঈঁ ĩ		উঁ~ঊঁ ũ
Canolig Agos	এঁ ẽ		ওঁ õ
Canolig Agored	এ্যাঁ / অ্যাঁ ɛ̃		অঁ ɔ̃
Agored		আঁ ã

**Cytseiniaid**
			Gwefusol	Deintiol / Alfeolaidd	Ôl-blyg	Ôl-orfannol	Felar	Glotol
Trwynol			m	n			ŋ
Ffrwydrol	Di-lais	Di-anadl	p	t̪	ʈ	tʃ	k
	Di-lais	Anadlog	pʰ~f	tʰ	ʈʰ	tʃʰ	kʰ
	Lleisiol	Di-anadl	b	d̪	ɖ	dʒ	ɡ
	Lleisiol	Anadlog	bʱ~v	dʱ	ɖʱ	dʒʱ	ɡʱ
Ffrithiol				s		ʃ		ɦ
Dynesol			(w)	l		(j)
Rhotig				r	ɽ~ɽʱ

Gramadeg

Yn wahanol i'r Gymraeg a llawer o Ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill, nid oes gan enwau genedl gramadegol (gwryw neu benyw). Trefn arferol y frawddeg yw SOV (goddrych, gwrthrych, berf), felly mae'r ferf ar ddiwedd y frawddeg, yn hytrach nag ar y cychwyn fel yn Gymraeg.

Lleoliad siaradwyr

Yn ogystal ag ym Mangladesh, Bengaleg yw'r iaith frodorol yn nhalaith Bengal yn India, yn ogystal â rhannau o Assam, Jharkhand ac Ynysoedd Andaman a Nicobar.

Siaradwyr y tu hwnt i isgyfandir India

Mae cymunedau sylweddol o siaradwyr Bengaleg yn:

De-ddwyrain Asia: Maleisia, Nepal a Singapôr, Myanmar
Awstralia
Y Dwyrain Canol: Sawdi Arabia, Yr Emiradau Arabaidd Unedig
Ewrop: Cymru^[6], Lloegr, yr Alban, Ffrainc
Gogledd America: Unol Daleithiau America.

Hanes

Yn wreiddiol, roedd tebygrwydd mawr rhwng Bengali a Pali, ond daeth y Fengaleg fwyfwy dan ddylanwad Sansgrit yn ystod cyfnod Chaitanya (1486 - 1534), a hefyd yn ystod cyfnod dadeni Bengâl (1775- 1941). O blith yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd ar isgyfandir India, mae Bengaleg a Marathi yn defnyddio llawer o eirfa ar sail Sansgrit, tra bo ieithoedd eraill dan ddylanwad amlycach o Arabeg a Pherseg.

Wedi annibyniaeth India a Phacistan, rhannwyd y Bengal hanesyddol rhwng y ddwy wladwriaeth - rhan o Bacistan oedd Bangladesh bryd hynny. Ym 1951–52, yng Ngorllewin Pacistan (Bangladesh erbyn hyn), lansiwyd y Mudiad Iaith Bengaleg, er mwyn amddiffyn yr iaith yn wyneb y penderfyniad i ddyrchafu Wrdw yn iaith genedlaethol. Lladdwyd nifer o brotestwyr ar 21 Chwefror 1952, ac wedi hynny sefydlwyd 21 Chwefror yn ddiwrnod y Mudiad Iaith Bengaleg. Yn ddiweddarach, penderfynodd UNESCO gydnabod hynny trwy sefydlu 21 Chwefror yn Ddiwrnod Mamiaith Rhyngwladol.