Skritur an inizi gouezelek

Skritur an inizi gouezelek
Skritur an inizi gouezelek; ;
	Deroù Aviel Mark diwar Levr Durrow
Stumm skrid	Lizherenneg
Prantad	war-dro 600–850
Yezhoù	Latin, heniwerzhoneg, Hensaozneg
Skriturioù kar
Sistemoù kerent	Skritur latin Skritur an iniz gouezelek;
Sistemoù bugel	Skritur gouezelek
	Er pennad-mañ ez eus treuzskrivadennoù fonetek gant al Lizherenneg fonetek etrebroadel (LFE).

Skritur an inizi gouezelek a oa ur sistem skritur eus ar Grennamzer krouet en Iwerzhon hag a levezonas bed an Angled-ha-Saozon hag Europa ar c'hevandir abalamour da levezon Kristeniezh Iwerzhon. Misionourien iwerzhonat a gasas ar skrid da Europa ar c'hevandir e-lec'h ma savent manatioù e-giz hini Bobbio. Implijet e veze ar skridoù e manatioù evel hini Fulda, a voe levezonet gant misionourien saoz. Liammet int ouzh arz an inizi predenek, dalc'het dreist-holl gant dornskridoù enlivet bremañ. Levezonet o deus reizhskrivadur an iwerzhoneg ouzhpenn ar skriturioù gouezelek a-vremañ, dre zorn ha moullet.

Gant skritur an inizi gouezelek e kaver ur familh liesseurt implijet evit palioù disheñvel. E penn an hierarkiezh edo skritur hanter-onsial an inizi (pe "pennlizherenn an inizi"), implijet evit dielloù pouezus ha testennoù sakr. An onsial, en ur stumm anvet "onsial saoz", a voe implijet e Bro-Saoz. Da c'houde, en urzh digresk e-leñver lorc'hañs ha tizh ar skritur e teu "al lizherennoù bihan set", "ar skritur-red bihan" hag ur skritur bihan all. Implijet e voent evit testennoù ne oa ket ezhomm da skrivañ brav, lizhiri, kontaouiñ, notennoù ha meur a destenn all.^[1]

Orin

Aozet e voe ar skriturioù-se en Iwerzhon adalek ar VII^vet kantved hag implijet e voent ken diwezhat hag an XIX^vet kantved, daoust ma voent implijet dreist-holl etre 600 ha 850. Liammoù kreñv a oa gant an onsial hag an hanter-onsial.

Stumm

Avieloù Lichfield : Et factum est iter[um cum sabbatis ambula]ret Iesus per sata (Mark 2:23, p. 151)

Liammoù eeunaet etre meur a skrid disheñvel, da ziskouez emdroadur an Onsial diwar an Onsial roman ha gresian.

Al labourioù skrivet gant skridoù an inizi a implij alies ul lizherenn gentañ brasoc'h kelc'hiet gant pikoù e liv ruz (goude m'eo gwir evit skridoù all graet en Iwerzhon hag e Bro-Saoz). Al lizherennoù a heul ul lizherenn gentañ brasoc'h e penn-kentañ ur rannbennad pe ul lodenn a zigresk tamm-ha-tamm alies a-feur ma oant skrivet a-hed al linenn pe ar bajenn betek ma oa tizhet ar vent normal, ar pezh a zo anvet un "efed diminuendo" hag a zo ur perzh nevez degaset gant skritur an inizi hag a levezonas stiloù ar c'hevandir. Al lizherennoù a ya war an uhel (b, d, h, l hag all) a zo skrivet gant tric'hornioù en nec'h. Ledan-tre eo gwareg lizherennoù eve b, d, p, ha q. Meur a stagell a zo implijet ha meur a verradennoù.

Degaset e voe skritur an inizi da Vro-Saoz gant misionoù beleien iwerzhonat ha kejañ a reas gant ar skritur onsial degaset gant Aogustin, arc'heskob Canterbury. Levezonoù an daou skritur a roas sistem klok skritur an inizi. Er sistem-se e voe lakaet war wel pemp live gant ar paleografour Julian Brown, pep hini o tigreskiñ a-fet lorc'husted :

Hanter-onsial an inizi, pe "pennlizherenn Iwerzhon" : an hini lorc'husañ; a voe implijet evit rubrikennoù hepken ha traoù heverk all adalek an IX^vet kantved.^[2]
Lizherenn vihan kemmesk an inizi : al lizherennoù bihan lorc'husañ, implijet gant al levrioù iliz pa voe digresket implij "pennlizherenn Iwerzhon".^[2]
Lizherenn-set vihan an inizi
Lizherenn-red bihan an inizi
Lizherenn-vuan an inizi : an hini uvelañ.^[3]

Brown en doa kinniget daou brantad evit emdroadur ar skritur, gant an eil prantad levezonet gant skouerioù en onsial roman goveliet e Wearmouth-Jarrow ha skoueriekaet gant Aviel Lindisfarne.^[4]

Implij

Estreget evit levrioù relijiel latin e voe implijet skritur an inizi, met evit a bep seurt levrioù, evel levrioù skrivet e yezhoù all. Gallout a reer menegiñ Levr Kells, Cathach Sant Columba, Ambrosiana Orosius, Darn eus Aviel Durham, Levr Durrow, Avieloù Durham, Avieloù Echternach, Aviel Lindisfarne, Avieloù Lichfield ha Levr Armagh.

Gant skritur an inizi e voe levezonet diorren skritur karolingian e scriptoria impalaeriezh Karl Veur.

En Iwerzhon e voe kemeret lec'h skritur an Inizi gant skritur diwezhañ an inizi adalek war-dro 850. E Bro-Saoz e voe heuliet gant ur stumm eus ar skritur karolingian.

An et ⟨⁊⟩ Tiro — kevatal da & — a veze implijet stank (gant talvoudegezh agus ‘ha’ en iwerzhoneg hag ond ‘ha’ en hensaozneg) hag a-wezhioù e vez implijet c'hoazh e fontoù gouezelek modern.

Unicode

Unicode a ra gant lizherennoù al lizherenneg latin skrivet gant skritur an inizi evel ur choaz font n'en deus ket ezhomm da vezañ kodet ouzhpenn.^[5] Un nebeud lizherennoù an inizi o deus kodoù-dibar avat abalamour ma vezont implijet gant arbennigourien ar fonetik. Da ziskouez al lizherenneg a-bezh e ranker choaz ur font a-zevri, evel Junicode, Montagel, ha Quivira. Gentium ha Charis SIL a ziskouez al lizherennoù (U+A77x and U+A78x).

Hervez Michael Everson, e-barzh kinnig Unicode evit al lizherennoù-se, e 2006 :^[5]

Da skrivañ un destenn gant ur font gouezelek ordinal, ne rankjed implij nemet lizherennoù ASCII gant ar font oc'h erlec'hiañ ar pezh a zo ezhomm; al lizherennoù eus an inizi [kinniget amañ] a zo da vezañ implijet gant arbennigourien hepken evit palioù resis.

Daveoù

↑ Brown, Michelle P., Manuscripts from the Anglo-Saxon Age, p. 13 (arroudet), 2007, British Library, (ISBN 978-0-7123-0680-5)
↑ ^2,0 ha^2,1 Saunders, Corinne (2010). A Companion to Medieval Poetry. John Wiley & Sons. 52 p. ISBN 978-1-4443-1910-1.
↑ Michael Lapidge (2013). The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Anglo-Saxon England. John Wiley & Sons. 423 p. ISBN 978-1-118-31609-2. : Entry "Script, Anglo-Saxon"
↑ Brown, Thomas Julian (1993). in J. Bately: A Palaeographer's View. Selected Writings of Julian Brown.. London : Harvey Miller Publishers.
↑ ^5,0 ha^5,1 Everson (2006-08-06). N3122: Proposal to add Latin letters and a Greek symbol to the UCS. ISO/IEC JTC1/SC2/WG2. Kavet : 2016-11-22.

Mammennoù

O'Neill, Timothy. The Irish Hand: Scribes and Their Manuscripts From the Earliest Times. Cork: Cork University Press, 2014. (ISBN 978-1-7820-5092-6)ISBN 978-1-7820-5092-6

Mont pelloc'h

'Manuel paleografiezh latin' (Ur restr .pdf klok gant 82 pajenn skeudennaouet kaer, miz Even 2014).

Liammoù diavaez

Pfeffer Mediæval Ul lizherenn vihan an inizi evel ur font Unicode (evit gwir ul lizherenn vihan karolingian gant variezonoù an inizi)

[1] Brown, Michelle P., Manuscripts from the Anglo-Saxon Age, p. 13 (arroudet), 2007, British Library, (ISBN 978-0-7123-0680-5)

[formal-2] 2,0 ha^2,1 Saunders, Corinne (2010). A Companion to Medieval Poetry. John Wiley & Sons. 52 p. ISBN 978-1-4443-1910-1.

[3] Michael Lapidge (2013). The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Anglo-Saxon England. John Wiley & Sons. 423 p. ISBN 978-1-118-31609-2. : Entry "Script, Anglo-Saxon"

[4] Brown, Thomas Julian (1993). in J. Bately: A Palaeographer's View. Selected Writings of Julian Brown.. London : Harvey Miller Publishers.

[Everson-5] 5,0 ha^5,1 Everson (2006-08-06). N3122: Proposal to add Latin letters and a Greek symbol to the UCS. ISO/IEC JTC1/SC2/WG2. Kavet : 2016-11-22.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]