Giuseppe Garibaldi

Giuseppe GARIBALDI (Nisa, 4 a viz Gouere 1807 – Caprera, 2 a viz Mezheven 1882) a oa ur soudard hag ur politikour italian. Brudet eo abalamour m’en doa kemeret perzh er stourm evit unvaniezh politikel Italia en XIX^vet kantved. Un arouez eus adsav broadel Italia eo Garibaldi, en Italia ha dre ar bed. Dre ma kemeras perzh en emsavadegoù en Italia hag e Suamerika eo anavezet evel “Haroz an daou ved”.

Ganet e oa bet d’ar 4 a viz Gouere 1807 e kêr Nisa (a oa e Rouantelezh Sardigna en amzer-se), en ur familh pesketaerien. "Peppino", evel ma veze lesanvet, a dremene kalz amzer er porzh. Daoust ma oa speredek ha ma plije dezhañ lenn, ne blije ket kaer ar skol dezhañ. Abred a-walc’h ez eas da voraer hag e 1832 e teuas da vezañ kabiten.

En amzer-hont e oa muioc’h-mui a dud en Italia o doa c’hoant e vefe dieubet o bro diouzh yev Aostria. E 1833 e teuas Garibaldi da vezañ ezel eus ar strollad kuzh La Giovine Italia (Italia Yaouank), bet savet gant Giuseppe Mazzini. E miz C’hwevre 1834 e kemeras perzh en un emsavadeg e Piemont. Kondaonet e voe d’ar marv, dre zesfailh, gant ul lez-varn eus Genova.

Tec’hout a reas dreist an harzoù betek Marsilha hag e 1836 ez eas da Suamerika. Eno e savas a-du gant emsavidi Republik ar Rio Grande en o brezel a-enep Brazil ha neuze e reas anaoudegezh gant Ana Ribeiro da Silva. Tec’hout a rejont o-daou da Vontevideo, en Uruguay, ha dimeziñ a rejont eno. Kemer a reas perzh Garibaldi hag e wreg er brezel renet gant tud Uruguay a-enep an diktatour arc’hantinat Juan Manuel de Rosas.

Goude bloavezhioù e Suamerika, e teuas Garibaldi da Italia en-dro, e miz Ebrel 1848.

Er bloavezh 1848 e oa, e meur a vro en Europa, pobloù oc’h en em sevel hag o c’houlenn muioc’h a frankiz. Dispac’hioù 1848 a reer eus ar reveulzioù-se a c’hoarvezas e Bro-C’hall, en Alamagn, en Hungaria, e Roumania, e Polonia, en Aostria hag en Italia. E meur a hini eus stadoù Italia (Stadoù ar Pab, Dugelezh-veur Toskana, Rouantelezh Sardigna) e klaskas ar gouarnamantoù degas kemmoù en doare ma veze renet ar vro. E Rouantelezh Lombardia-Veneto, a oa e dalc’h Impalaeriezh Aostria, e voe un emsavadeg gant ar bobl. Garibaldi, en doa tapet un tamm mat a vrud evel stourmer e Suamerika, a gemeras perzh dizale en emgannoù ouzh an Aostrianed, e penn un armead savet gantañ, pa ne oa ket bet degemeret en arme roue Sardigna. En diskar-amzer e voe dilennet da gannad e Chiavari, e-kichen Genova. Er bloaz war-lerc’h e oa e Roma, o tifenn ar gêr-se ouzh ar C’hallaoued a glaske aloubiñ anezhi, pa oant deuet, sañset, da skoazellañ tud Roma en o stourm ouzh an Aostrianed. Dont a reas Garibaldi da vezañ ur gwir haroz broadel. Goude un trec’h kentañ war ar C’hallaoued e voe faezhet ganto ha rankout a reas tec’hout kuit. Neuze e varvas e wreg, Anita, d’ar 4 a viz Eost 1849. Mont a reas kuit Garibaldi diouzh Italia ha goude meur a viz en em gavas e New York e 1850 hag e Perou e 1851.

E 1854 e teuas en-dro da Italia. E 1859 e tarzhas ar brezel ouzh an Aostrianed e hanternoz Italia, adarre. Emglev he doa graet Rouantelezh Sardigna gant Bro-C’hall da gas kuit an Aostrianed diouzh Lombardia. E penn un armead emouestlidi anvet Cacciatori delle Alpi ("Chaseourien an Alpoù") e oa Garibaldi. Trec’h e voe war armeoù Aostria meur a wech, e Varese, e Como...

Dipitet-bras e voe Garibaldi avat, pa voe echu ar brezel ha pa welas roue Sardigna o reiñ Kontelezh Nisa da Vro-C’hall, evel digoll en eskemm ouzh o skoazell er brezel. E miz Ebrel 1860, hag eñ kannad evit Nisa, e kemeras ar gaoz war se e Parlamant Piemont e Torino. Hag er bloavezhioù war-lerc’h e voe unan eus an dud genidik eus Nisa a vrude an irredentismo, ar c’hoant da stagañ ouzh rouantelezh Italia rannvroioù nes ma oa italianegerien.

E miz Ebrel 1860 ivez e voe emsavadegoù e Messina ha Palermo e Rouantelezh an Div Sikilia. Bodet e voe ur mil bennak a emouestlidi gant Garibaldi, en ur armead lesanvet I Mille pe Camicie Rosse (Rochedoù Ruz). Mont a rejont gant bigi eus Genova da Sikilia e miz Mae. Eno e voe trec’h arme Garibaldi adarre war nerzhioù Rouantelezh Div Sikilia. Goude aloubiñ Sikilia penn-da-benn e treuzas Strizh-mor Messina ha mont war-zu an norzh. A-benn ar 7 a viz Gwengolo e oa erruet e kêr Napoli. Daoust da se n’en doa ket faezhet arme Rouantelezh Naplez. En emgann bras Volturno, d’an 30 a viz Gwengolo, ne voe trec’h arme Garibaldi nemet peogwir ez erruas arme Rouantelezh Piemont war he sikour. Daoust ma felle da C’haribaldi mont war Roma goude-se, ne voe ket graet, rak ne felle ket da roue Piemont tagañ kêr ar Pab, en doa graet emglev gant Bro-C’hall da virout e stadoù dizalc’h. Divizout a reas Garibaldi reiñ an holl zouaroù bet aloubet gantañ da roue Piemont-Sardigna, Vittorio Emanuele II, ha mont war e leve da g-Caprera, un enezenn e hanternoz Sardigna a oa bet prenet gantañ e 1855.

Ne chomas ket pell en e gorn avat. Pa grogas Brezel Diabarzh Stadoù Unanet Amerika e 1861, en em ginnigas Garibaldi da vont du-hont, a-du gant arme an norzh. Met nac’het e voe e ginnig gant ar prezidant Abraham Lincoln, rak ne c’halle ket hemañ reiñ e c’hoant da c’h-Garibaldi a c’houlenne daou dra : 1) ma vefe lavaret sklaer e vefe torret ar sklaverezh da vat, ha 2) ma vefe-eñ lakaet e penn arme an norzh.

E 1862 e klaskas Garibaldi sevel un arme da aloubiñ Stadoù ar Pab. Met ar wech-mañ e savas en e enep arme ar roue Vittorio Emanuele II, a oa roue Italia bremañ. Rak tagañ Stadoù ar Pab a zisplijfe d’ur bern Katoliked dre ar bed. Gant an impalaer gall Napoleon III e oa bet kaset soudarded da Roma da zifenn ar gêr diouzh nep argad. Nec’het e oa ar roue Vittorio Emanuele II gant taol nevez Garibaldi eta. Soudarded ar roue a dapas krog ennañ e Calabria, pa oa o klask kerzhet war Roma, gant emouestlidi eus kreisteiz Italia. Kaset e voe d’an toull-bac’h. Buan e voe lezet da vont avat. Hag e 1866 e c’hallas mont d’an emgann adarre, pa savas rouantelezh Italia a-du gant Prusia, da vare ar brezel etre Prusia hag Aostria-Hungaria. Spi en doa roue Italia e c’hallje kemer bro Venezia digant Aostria. Bodet e voe "Chaseourien an Alpoù" gant Garibaldi ha mont a reas an arme-se, 40 000 den enni, war-zu Trentino. Daoust ma voe trec’h war an Aostrianed en emgann Bezzecca e rankas Garibaldi paouez da vont war-raok, pa voe sinet un arsav-brezel etre rouantelezh Italia hag Aostria.

Skoazell a roas Garibaldi ivez d’an Trede Republik c'hall er brezel etre Prusia ha Bro-C'hall e 1870.

Mervel a reas en enez Caprera d’an 2 a viz Mezheven 1882.

• Rouantelezh Italia
• Unvanidigezh Italia pe Risorgimento

Muioc'h a restroù diwar-benn

Giuseppe Garibaldi

a vo kavet e Wikimedia Commons.