Apached

Evit implijoù all, gwelet Apache (disheñvelout).

An Apacheed, pe Apached^[1] zo ur bobl henvroat, anezhi un tolpad meuriadoù indian e Norzhamerika, a zo o chom e mervent Stadoù-Unanet Amerika.

Kar int d'an Navajoed ha kenorin dre o yezh, met hiziv e vezont gwelet evel div bobl disheñvel.

Gwechall en em lede ar bed apache eus reter Arizona betek Texas hag ar Plaenennoù Bras er reter, ha Gwalarn Mec'hiko er c'hreisteiz.

Eus ar ger apachu, « enebour », e zunieg^{(Daveoù a vank)}. Anv roet da lies poblad amerindian e mervent SUA ha hanternoz ar Stadoù mec'hikan Chihuahua ha Sonora, ma komzer eus un dachenn douar anvet Apacheria.

Apache (saozneg : [əˈpætʃiː]) eo an an dud, apacheeg o yezh, a zo kar da hini an Navajoed. Lavaret e vez eo ur yezh Suathabaskek, kar da yezhoù Athabaskek Alaska ha kornôg Kanada.

Kantreidi ha chaseourien e oant, brezelourien griz ivez rak tagañ a raent ar pobloù kutuilherien. Da c'houde o deus stourmet a-enep da drevadennourien Spagnol, da Vec'hikoiz ha d'an Amerikaned. Trec'het e voent ha war an diskar ez ejont e fin an XIX^vet kantved. E mirvaoù emañ o chom o diskennidi bremañ.

Pa zañsent e lakaent dilhad a oa skeudenn speredoù ar menezeier. Pareañ a raent an dud dre skarzhañ ar speredoù fall. Livet e oa o c'horf, lakaet saeoù ganto ha maskloù teñval o liv. Krediñ a raent e lies boudoù dreistnaturel ha dreist-holl en un doue anvet Yasun.

Cochise ha Geronimo eo anv o fennoù-meuriadoù anavezetañ.

Deskrivet eo bet an Apacheed gant ar c'honkistador Francisco Vásquez de Coronado evel-henn :

« Diwar ar bizoned e vev an indianed-se rak ne c'hounezont ket ar maiz. O zi a savont diwar kroc'henn bizoned neuze hag o dilhad, o botoù hag o c'herdenn a reont gant se ivez. Gant ar blev e reont o gloan. Gant stirennoù bizon e reont neudennoù a dalvez dezho da wriat o dilhad hag o zeltennoù [...] ».

En hanterenn gentañ eus an XVIII^vet kantved e klaskas an difraosterien spagnol astenn o ziriad war-du an hanternoz met miret e voe outo gant ar meuriadoù Tohono O'odham hag apache. Gant pennoù gouarnamant Mec'hiko e voe gourc'hemennet e vije peurlazhet an Apacheed e 1784 : "an holl re en tu all da 7 vloaz" hervez Angie Debo^[2]. Ar gouarnour Juan de Bautista a glaskas unvaniñ ar Gomancheed hag an Uteed a-enep an Apacheed. Da bep brezelour komanche e roas ur gartenn ma c'hellent skrivañ bewezh m'o doa lazhet un Apache.

Goude bezañ stourmet e-pad pell ouzh an alouberien e voe sinet un emglev peoc'h e 1872 gant Tom Jeffords, Cochise hag ar jeneral Olivier O.Howard.
Jeffords a voe breur dre wad da Cochise e 1870.

Da heul ar feur-emglev-se e voe dispellet 2 500 Apache da virva Chiricahua, e kreiz bro an Apacheed.
Ne chome nemet 1 500 anezho pa voent dispellet adarre e 1876 da mirva San Carlos. En o zouez e oa Tahza, pennhêr ar c'hlann, mab henañ da Gochise ha tad da Niño Cochise. En em zibab a reas evit ma steuzje e glann a 38 den kuit war an hent. Nod-Ah-Sti e wreg, Niño Cochise e vab ha Dee-O-Deet ar chaman a oa gantañ. Ne voent ket renablet ken : ar re "zizanv" a rejont anezho o-unan diwar neuze.
Thaza a varvas daou viz da c'houde diwar an drougskevent pa oa o vont gant an hent da Washington da gomz gant ar prezidant Grant. Pa voe roet ar c'heloù da c'houzout e mirva Carlos, e tec'has Naiche, mab yaouankañ Cochise, gantañ ar soñj brezeliñ. Penn-kentañ "brezelioù Jeronimo" e voe, a echuas e miz Gwengolo 1886.

Kuzh e chomas ar peurrest eus ar re "zizanv", Niño Cochise en o fenn. Dieub e voent er mod-se e-pad muioc'h eget 40 vloaz, o chom e menezeier Sonora, en ul lec'h anvet Pa-Gotzin-Kay.

• (en) Lec'hienn ofisiel meuriad Yavapai Apacheed

• (en) Angie Debo : A History of the Indians of the United States, University of Oklahoma Press, 1984 (ISBN 978-0-8061-1888-8)