میف
میف و یا اوسطوره (ق.یون. μῦθος— داستان، عنعنه)[۱] — طبیعت حادیثه‌لری‌نین، کورطبیعی قووّه‌لرین، سما جیسیم‌لری‌نین اینسان‌لارین خیالیندا، تصوور و دوشونجه‌لرینده موعین بیر شکیله سالینماسی، گاه اینسان‌لارا، گاه دا تانری‌لارا بنزر تصویر اولونماسی‌دیر. میف شیفاهی خالق ادبیاتی‌نین ان قدیم ژانرلاریندان بیری حساب اولونور. بو ژانری ایبتیداییی اینسان‌لارین ایبتیداییی تصوور و آنلاییش‌لاری یاراتمیشدیر.[۲]
اؤزل‌لیک‌لری
[دَییشدیر]میف‌لر داها چوخ بشریتین "اوشاقلیق دؤورونده" یارانمیشدیر. میف اینکیشاف ائتمیش، مرحله‌لر کئچمیش، ان اسکی فلسفه‌نین پردمتی اونونلا شرط‌لنمیشدیر. بدیعی یارادیجی‌لیقدا میف موتیولریندن تئز-تئز ایستیفاده اولونموشدور.
آ.ف.لوسِو میفولوژی دوشونجه‌نین آشاغیداکی باشلیجا خوصوصیت‌لرینی موعین‌لشدیرمیشدیر: " میف — عومومی ایدئیا ایله ان عادی حیسّی اوبرازین بیرباشا مادّی عئینیتی‌دیر. موجرّد تفکّورون یالنیز گئرچک‌لیگی عکس ائتدیرن هر جور دوزومو — میفولوژی اوچون بوتون حیسّی کئیفیت لری ایله، جانلی وارلیق‌لار، یاخود جانسیز اشیالار شکلینده، گئرچک‌لیگین اؤزودور " .[۳]
دئمک اولار کی، بوتون خالق‌لارین میف‌لری تیپولوژی باخیمدان عئینی سیلسیله‌لرین مؤوجودلوغو ایله سجیّه‌له‌نیر:
- کوسموقونیک (کوسمولوژو) میف‌لر.
- انتوقونیک میف‌لر.
- تقویم میف‌لری.
هر هانسی بیر میفولوژی سیستمه داخیل اولان بوتون سوژه‌لر، اینانیش‌لار، تاپینیش‌لار (کولت)، آیین‌لر، مراسیم‌لر و باشقالاری بو اوچ سیلسیله‌دن کنار چیخمیر[۴]. اوبیئکت و سوبیئکت معنالی ایلک ایجتیماعی سؤز-آدلار – ایلک بدیعی اوبرازدیر و ایلک میفدیر. یاغیش، کولک، دنیز، تورپاق، آغاج، اجداد آتا، اؤلوم، ساواش، اوو و س. ایلک بئله سؤز-میف‌لر ایدی. یارانما تاریخی باخیمیندان میف-سؤزلری ایکی قیسمه عایید ائتمک اولار.
- حرکت قابیلیتی اولان اوبیئکت سؤز-میف‌لر. بو هله سؤزون آنجاق اوبیئکت‌لشمه خاصّه‌سینه اساس‌لانیر. سؤز-میف – سؤزلری شئی‌لرله وحدتده قاوراما دؤورودور، ایشاره ایله شئی‌ین آیریلماز تصوور ائدیلمه‌سی و قاورانماسی‌دیر. سؤز-میف‌لر دؤورونده هله هئچ بیر یازیلی و اوندان تؤرمه لی اولان میفیک سوژه یوخدور، چونکی اینسان‌لار سؤزلردن ایشاره کیمی ایستیفاده ائتسه‌لر ده، بو مرحله ده هله نه یازی، نه ده نیطق واردیر.
- سبب‌اولما و یاراتما قابیلیتی اولان سوبیئکت-اوبیئکت میف‌لر. بو میف‌لر آرتیق اوبیئکت اولماقدان باشقا، سوبیئکت و سبب کیمی قبول اولونور. لاکین بو هله چاغداش سببیت حاقدا تصوور دئییل، هر بیر یارانمانین اینسانین و ممه‌لی حئیوانین دوغولماسی کیمی تصوور ائدیلمه‌سی‌دیر. بوتون خالق‌لاردا میف ایلک سببی ایلک دوغولما کیمی گؤرور. یونان میفولوژی‌سینده طبیعی اوبیئکت‌لری یارادان بو سبب قئیا ایله اوُران‌دیر (یئر و گؤی).[۵]
ایبتیدایی اینسان‌لاردا میف‌لر
[دَییشدیر]میف دؤورونو ایلک کشف‌لر، تاپینتی‌لار دؤورو آدلاندیریرلار. اینسان‌لار ایلک اودو، ایلک امک آلتینی، سیلاحی، گئییمی کشف ائده‌رک آد وئریردیلر. بونونلا بئله، اؤزلریندن تانری اویدوروردولار. اونلارین یاشاییشینی یاخشی‌لاشدیرا بیلن هر اشیانین بیر تانری طرفیندن گلدیگینی دوشونوردولر. بئله‌لیکله بیر چوخ خالق‌لارین چوخ تانریدان عیبارت اؤز میفولوژیسی وار. هر تانری حاقیندا دا میف‌لری وار.
ایبتیدایی اینسان‌لار طبیعت حادیثه‌لرینی — گؤیون گورولتوسونو، ایلدیریمین چاخماسینی، فصیل‌لرین عوض‌لنمه‌سینی، شهاب‌لارین آخینینی آنلایا بیلمیر، بئله طبیعی مورکب پروسه‌لری تانری‌لارین — ایلاهی قووّه‌لرین وارلیغیندان آییرمیردیلار. میف‌لرده یاز قیشی اؤلدورور، بدیعی تصویرده بو فصیل طبیعتین اؤلوب یئنیدن دیریلمه‌سی کیمی معنالاندیریلیر. قدیم آذربایجانلی‌لارین دوشونجه‌سینده گونش قاری اریدیر، قیشی یازا چئویریر.
" اؤز کهر آتینی مینن، قیرمیزی دون بیچن[۲]" .
بو وارلیق — گونش، چکیجی بیر قیز، آی ایسه گؤزل بیر اوغلان کیمی تصویر ائدیلیر. ایبتیدایی میف‌لرده اینسان‌لارین حیاتی، دوشونجه‌سی، خیال و تصوورو گؤستریلیر. سرگوزشت‌لر، سما، جیسیم‌لر، قانونااویغون‌لوق‌لار ایستک و آرزویا اویغون جانلاندیریلیر.
آنتیک ادبیاتدا میف‌لر
[دَییشدیر]
آنتیک میفولوژی، موقدّس کیتاب کیمی، سونرادان بوتون خالق‌لارین، اساساً ده اوروپا خالق‌لاری‌نین مدنیتی‌نین اینکیشافیندا اهمیتلی رول اوینامیشدیر. آنتیک میف‌لر ترمینی آدی آلتیندا اساساً یونان و روم میف‌لری باشا دوشولور. بونا گؤره ده بعضاً " یونان-روم میف‌لری" مفهومو دا ایشله‌دیلیر. باخمایاراق کی، روم میف‌لری‌نین اساسینی یونان میف‌لری تشکیل ائدیر. آنتیک میف‌لر هم ده چوخ بؤیوک استتیک ماهیت داشیییر: ائله بیر اینجه صنعت ساحه‌سی یوخدور کی، اورادا آنتیک میف‌لرین سوژه‌لری اولماسین[۶].یونان اینجه صنعتی‌نین — فاجیعه و اپیک پوئزیاسی‌نین اساسی یونان میفولوژیسی اولموشدور. هومر، سوفوکل، اسیکلوس ، اوریپیدس ، اریستوفان و پیندار یونانانین اساطیر دؤورونو تصویر ائتمیشلر. هرودوتون " تاریخ "-ینده دونیانین اساطیر مرحله‌سینده آللاه‌لار اینسان‌لارلا برابر یاشامیشلار. اونلار گوجلو و قودرتلی اولموش، اینسان‌لاری ایطاعتده ساخلامیشلار.
ایلک یازیلی فورمادا میف‌لر حاقیندا گئنیش صؤحبت آچیلان اثر کیمی هومرین ایلیاد و اودیسه اپیک پوئمالارینی میثال گؤسترمک اولار. داها سونرالار دیقت چکن مؤلیف اسیکلوس‌دور. اونون " فارس‌لار " ، " زنجیرلنمیش پرومته " ، " آقاممنون " اثرلرینده آللاه‌لارین موداخیله‌سی یئترینجه چوخ ایدی. سوفوکلون پیئس‌لریندن فرقلی اولاراق إوریپید اینسان‌لاری اولدوغو کیمی گؤسترمیش، میف‌لره تنقیدی یاناشمیشدیر.
ویرژیلی میف‌لری تاریخین فلسفی درک اولونماسی ایله علاقه‌لندیرمیش و یئنی میفولوژی اوبرازلارین استروکتورونو یاراتمیشدیر. اوویدی ایسه عکسینه، میفولوژینی دینی مضموندان تامامیله آییرمیشدیر. اونون " هرویدلر " ( " قهرمان قادین‌لار " ) آدلی شعیرلر توپلوسوندا میفولوژی محبت آغیتی داها چوخ دیقتی چکیر. " متامورفوزلار " اثرینده ایسه قدیم روم و یونان میفولوژی‌سینده پوپولیار اولان بیر مؤوضو: دَییشمه، چئوریلمه اؤن پلانا چکیلیب.
اورتا عصر و اینتیباه دؤورو ادبیاتیندا میف‌لر
[دَییشدیر]اورتا عصر اوروپاسیندا اوّلکی آنتیک و بوت‌پرست میف‌لرین موقدس‌لیگینی الدن وئرمه‌سی و دَیرسیزلشمه‌سی موشاییعت اولونماغا باشلادی. اونلارین یئرینی داها جیدی (دینی و پوئتیک) مسیحیت میف‌لری عوض ائتدی. اینتیباه دؤورونون "کلاسیک قدیم‌لیگین برپاسی" آخیمی یئنیدن آنتیک میف‌لرین داها مقصده‌اویغون ایستیفاده‌سینی گوجلندیردی. عئینی زاماندا، بو خالق ایبلیس‌شوناس‌لیغینی — دمونولوژی‌نی آکتیولشدیردی. اکثر اینتیباه دؤورو یازیچی‌لاری بونلاردان چوخ مهارتله ایستیفاده ائده بیلمیشلر. 17. عصردن رفورم نتیجه‌سینده اینجیل مؤوضولاری و موتیولری گئنیش ایستیفاده اولونماغا باشلاندی. خوصوصیله بو اؤزونو باروک ادبیاتیندا قاباریق بیلدیردی. آنتیک مؤوضولار ایسه گوجلو فورمالیزه‌یه معروض قالدی کی، بو دا داها چوخ دا کلاسیسیزم ادبیاتیندا موشاهیده اولونوردو.[۷]
میف‌لر چاغداش ادبیاتدا
[دَییشدیر]چاغداش دؤورده فلسفه و اینجه صنعت ساحه‌سینده اولان چاغداش جریان‌لار میف‌لره اولان ماراغی یئنیدن آکتیولشدیردیلر. واگنرین موسیقی‌سینده، نیچه‌نین " حیات فلسفه سی"نده، سمبولیزم، نئورومانتیزیم و باشقا ساحه‌لرده آنتیک، مسحیت و شرق میفولوژیسی‌نین اؤزونه‌مخصوص جهت‌لری دیقتی جلب ائدیر. 20. عصرین 10-30-جو ایللرینده توماس مان، جیمز جویس، فرانس کافکا، ویلیام فاکنر، داها سونرا لاتین آمریکاسی و آفریقا یازیچی‌لاری‌نین اثرلرینده میفولوژی آخیم اؤزونو بوروزه وئریردی. خوصوصی " رومان-میف "لر مئیدانا چیخیردی (اؤزل‌لیکله کارل قوستاو یونق دا). میفولوژی موتیولر شوروی ادبیاتیندا دا تام باشقا فورمادا اؤزونو گؤستره بیلمیشدیر (میخائیل بولقاکوف، چنگیز آیتماتوف، والنتین راسپوتین).
آذربایجان ادبیاتیندا میف‌لر
[دَییشدیر]آذربایجانلی‌لارین میف دؤورونون تصویری اؤز ایفاده‌سینی اساطیر، افسانه، روایت، ناغیل و خالق شعیری ژانرلاریندا تاپمیشدیر. آذربایجان فولکلورونا میفولوژی آخین ایکی ایستیقامتده داخیل اولموشدور. بیرینجی میفولوژی دالغانین اساس منبعی قدیم تورک‌دیللی خالق‌لارین یاراتدیغی داستان‌اردیر. تورک‌دیللی کؤچری طایفا و قبیله‌لرین آذربایجانا یوروش‌لری زامانی اؤزلری ایله گتیردیکلری میفولوژی سوژه‌لر آذربایجان شیفاهی ادبیاتینا قاریشیر.
آذربایجان فولکلورونون اؤزولونو تشکیل ائدن ایکینجی میفولوژی قایناق شرقین قدیم آبیده سی "آوستا " دیر. ایلک اینسان حاقیندا میف‌لر "آوستا " دا ایلک اینسان قارا مارتادیر، او سونرالار کیومرث کیمی تانینمیشدیر. تورک خالق‌لاری‌نین اؤز اجدادی سایدیغی اینسان - اوغوزدور. کیتابی دده قورقوددا بو باره ده بعضی تصویرلر وئریلیب. توتمله باغلی میف‌لر (مثلا، " ایری بوینوزلو مال-قارا " ) " آوستا " دا موقدس دیر.
میفولوژی-بدیعی دونیاگؤروشون ایزلری فولکلوردا و کلاسیک ادبیاتدا ایندی ده اؤزونو بوروزه وئرمکده دیر. آذربایجان میفولوژیسی قدیم هیند، قدیم یونان میفولوژیسی قدر سیستملی و بوتؤو کاراکتر داشیمیر. آنجاق آذربایجان فولکلوروندا آذربایجان میفولوژیسی‌نین ایزلرینی آشکار ائتمک مومکون‌دور. بونلار داها چوخ کوسموقونیک و مؤوسومی، ائلجه ده ائتنوقونیک میف‌لرین موعین دتال‌لارینی اؤزونده داشیماقدادیر. آذربایجان میفولوژی متن‌لری‌نین اکثریتینده قدیم تورک میفولوژی دوشونجه‌سی آپاریجی موتیو کیمی چیخیش ائدیر. بونو ایستر دونیانین یارانماسی ایله باغلی اولان کوسموقونیک میف‌لرده، ایستر اتنوسون منشأیی ایله باغلی اولان اتنوقونیک میف‌لرده، ایسترسه ده مؤوسومی پروسه‌لرله علاقه‌دار اولان تقویم میف‌لرینده گؤرمک مومکون‌دور. میفولوژی متن‌لرین یارانماسی و اونلارین فولکلور متن‌لرینده عونصورلر شکلینده قورونوب ساخلانماسی ایبتیدایی اینسانین طبیعته و طبیعت قووّه‌لرینه باخیشی ایله سیخ علاقه‌داردیر. سؤز، حرکت و اویون واسیطه‌سیله طبیعت قووّه‌لرینه تاثیر گؤسترمک آرزوسو ایبتیدایی اینساندا میفولوی متن‌لری یاراتماق و ایفا ائتمک احتییاجی دوغورموشدور. بونلارین سیراسیندا " کوسا-کوسا " ، " قودو-قودو " ، " نوروز " ، " خیدیر نبی " و ب. مراسیم نغمه‌لرینی و بونلاری موشاییعت ائدن رقص‌لری گؤسترمک اولار.
اتک یازی‌لار
[دَییشدیر]- ^ Философская энциклопедия - МИФ
- ^ ۲٫۰ ۲٫۱ Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Abbas Hacşyev.Bakı.1996.s.270.
- ^ А. Ф. Лосев. Мифология - Философская энциклопедия. III.M., 1964.c.458.
- ^ Əsatirlər,Əfsanələr və Rəvayətlər. Şərq-Qərb. Bakı.2005
- ^ Rəhim Əliyev. ƏDƏBİYYAT NƏZƏRİYYƏSİ.Bakı – Mütərcim – 2008. s.165.
- ^ Античная мифология.
- ^ Миф и литература.