Türkologiya

Türkologiya Qərbin Şərqi öyrənmə cəhdləri nəticəsində meydana çıxan şərqşünaslıq əsasında bir sistem qazanmışdır. İlk türkologiya inistitutu 1795-ci ildə Parisdə École des Langues Orientales Vivantesdə qurulmuşdur. Bunu şərqşünaslıq və türkologiya ilə bağlı digər inistitutlar izləmişdir. Moskvada (1814), yenə Parisdə (1821) və Londonda (1906) qurulan bu çür inistitutların yayımladığı xeyli sayda elmi əsər, jurnal, məqalə və s. mövcuddur.^[1]

Türklər haqqında etnoloji məlumatlar ilk dəfə XI əsrdə türk filoloq Mahmud Qaşğari tərəfindən "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində sistemləşdirilmişdir. Çox dilli lüğətlər isə XIII əsrdən ticarətin daha da genişlənməsinin təsiri altında yaranmağa başladı (Qıpçaq — Fars — Latın — Alman Kodex Kumanikus, Rus — Qıpçaq və s.).

Orta əsrlərin böyük bir hissəsinə aid türkoloji məlumatların böyük əksəriyyətini biz Bizans/Yunan tarixçilərinin, səfirlərinin, coğrafiyaçılarının və səyahətçilərinin əsərləri sayəsində əldə edə bilirik.

1612-ci ildə qrammatika kitabı Jerome Megizer tərəfindən çap edildi. Ondan sonra isə F. Mesginen-Meninski 4 cilddə Thesaurus Linguarum Orientalium əsərini 1680-ci ildə çap etdirdi. Bundan başqa Mesginen-Meninski Türkcə — Latınca lüğət və Türk dilinin qrammatikası əsərlərini də yazmışdır.

P. A. Pallasın dövründə türk dilinin araşdırılması daha da inkişaf etdi. Onun Bütün dillərin müqayisəli lüğəti əsərində türklərin Mişar, Tatar, Noqay, Başqırd və digər türk etnik qruplarının da xüsusiyyətlərini vermişdi. XIX əsrdə türkologiya xeyli irəlilədi, bunda Mirzə Kazım bəyin rolu çox böyük olmuşdur. Onun yazdığı Türk-tatar dilinin qrammatikası (1839) öz dövrünün funtamental əsəri idi. Bundan əlavə O. N. Betlinqs də Yakut dilinin qrammatikası (1851) əsərini yazmışdı.

Dövrün əsas uğuru isə 1895-ci ildə Vilhelm Tomsen və Vasili Radlov tərəfindən Orxon abidələrinin oxunması oldu.

XIX əsrin sonuna doğru Türkologiya elmi artıq tarix, filologiya, folklorşünaslıq, arxeologiya, etnologiya kimi elm sahələrinə daxil olmuşdu. XX əsrdə isə artıq Türkologiya fiziki antropologiya, numizmatika, genetika, qədim Türk əlifbaları, tipologiya, genezis, etimologiya, onamastika və toponomika kimi elm sahələrinə də daxil oldu.

Türkische Bibliothek (1905–1927) əsərinin yazılması Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte (1921–1926) əsərinin yazılması ilə davam etdi və yeni bir cərəyan formalaşdırdı.

Müasir dövrümüzdəki elmi inkişaflar türkologiya sahəsindəki tədqiqatlarda kalibrli müəyyənetmə, dendroxronologiya, metallurgiya, kimya, tekstil və digər sahələrdən də kömək üçün istifadə etməyə icazə verir.

Böyük təmizləmə zamanı bütün Sovet ölkələrində olan məşhur türkoloqların əksəriyyəti ya güllələndi ya da daha çox ölümlə nəticələnən sürgünlərə göndərildi.

1944-cü ildə Kommunist partiyası Mərkəz Komitəsi sərəncam verdi. Bu sərəncamda türk tarixinin "qədimləşdirilməsi" cəhdləri qadağan edilirdi. Bu sərəncamə bütün ittifaq ölkələrində sağ qalmış türkoloqların həbsi, güllələnməsi və sürgünü izlədi. Bu dövrə qədər yazılmış bir çox əsərlər qadağan edildi, süni şəkildə yaradılmış "nəhəng sovet alimlərinin" əsərlərindən kənara çxmaq, onların dediklərinin ziddinə nəsə yazmaq qadağan edildi.

Bütün bunlardan əlavə Türk xalqlarının köklü şəkildə deportasiyaları və qırğınlar nəticəsində SSRİ-nin süqutuna doğru Türkologiyanın Rusiyadakı bütün bazaları məhv edilmişdi. SSRİ dağıldıqdan 20 sonraya qədər bir çox keçmiş ittifaq ölkəsi hələ də bu elmi bərpa edə bilmirdi.

Digər yandan bu siyasət türklüyə və türkologiyaya istənmədiyi halda bəzi xeyirlər də gətirdi. Belə ki türk sözünün ləğv edilməsi nəticəsində ayrı-ayrı adlar altında da olsa türk xalqları tarixi araşdırıldı. Bu araşdırmalar məqsədli və qərəzli şəkildə aparılsa da, bəzi məqamlar da istəmədən də olsa Türkologiyaya bəzi xeyirlər də verdi.

Rəsmi nəşrlər qadağan edilsə də, Sovet hökuməti heç cürə insanların türkologiya sahəsində gizlin araşdırmalar aparmasına mane ola bilmirdi. SSRİ zəiflədiyi zaman və insanlara müəyyən demokratik haqlar verildiyi dövrdə bu keçmişdə yazılmış, lakin həbs qorxusuna görə yayımlanmamış yazılar hamısı nəşr edilməyə başladı. Məlum oldu ki, "qadağalar" dövründə yazılmış əsərlərin sayı təsəvvür olunandan da çoxdur.

SSRİ-nin türkologiyaya istəmədən verdiyi xeyirlərdən biri də bolşevik inqilabının təsiri altında yeni "doğru tarix" yazmaq cəhdləri idi. Bu cəhdlər sayəsində bir çox böyük alım SSRİ-nin müasir elmi tədqiqatdan uzaqda qalmış Mərkəzi Asiya və Sibir kimi regionlarına ezam edildilər. Nəticədə türkoloqların Lev Qumilyovdan və Oljas Süleymanovdan təsirlənən yeni nəsli meydana çıxdı.

Bütün bunlara baxmayarq SSRİ dövründə əvvəllər (Rusiya imperiyası zamanı) yazılmış bütün əsərlər dükanlardan, kitabxanalardan, müəllifin özündən hətta kolleksiyaçılardan belə toplanmışdı. Hətta Böyük təmizləmə zamanı məqsədli şəkildə bu kitabların yandırılması mərasimi təşkil edilirdi.

Nəticədə onlillər boyunca yaradılmış elmi əsərlər, toplanmış maddi sübutlar, xatirələr məhv edilmişdi.

Çar Rusiyası dövründən başlayaraq Azərbaycanda türkologiya elmi araşdırlmağa başlanmışdır. Rus şərqşünaslığının banilərindən hesab edilən Mirzə Kazım bəy həmçinin bu elmin də Azərbaycanda əsasın qoymuşdur. Sonrakı dövrlərdə isə Azərbaycanda Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Bəkir Çobanzadə, Vəli Xuluflu, Əbülfəz Elçibəy, Xəlil Rza Ulutürk, Nailə Vəlixanlı, Ziya Bünyadov kimi görkəmli türkoloqlar yetişmişdir.

Azərbaycanda türkologiya elmi şərqşünaslıq elminin bazasında, demək olar ki eyni vaxtda yaranmışdır. Türkiyədən fərqli olaraq, daha çox türk dili məsələsinə yox, türk tarixinə də özündə yer ayırır.

SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında və universitetdə repressiyalar 1936-cı ilin dekabırında Ruhulla Axundovun həbsi ilə başladı^[14]. Artıq 1937-ci ilin yanvar ayında bir sıra Azərbaycan alimləri: Hənəfi Zeynallı, Vəli Xuluflu və Bəkir Çobanzadə həbs olunmuşdular^[14]. Hətta Bəkir Çobanzadəni Kislovodskda bir sanatoriyada həbs edib xüsusi konvoyla Bakıya gətirmişdilər^[15]. 18 mart gecə saatlarında tarixçi Qaziz Qubaydullin də həbsə məruz qaldı, həbsindən dərhal sonra Mir Cəfər Bağırov "Bakinski raboçi" və "Kommunist" qəzetlərində ona qarşı məqalə dərc etdirdi^[14]. 19–20 mart tarixlərində Azərbaycan SSR Kp MK-nin 6-cı Mart plennumunda çıxış edən Mir Cəfər Bağırov R. Axundovun mədəni cəbhədə rəhbərlik etdiyi millətçi işdən danışarkən bəyan edir ki professorlar Bəkir Çobanzadə və Qaziz Qubaydullin Azərbaycandakı pantürkizmin ən parlaq nümayyəndələridirlər^[16]. 4 iyun gecəsi isə Xalid Səid Xocayev həbs olundu^[14].

Tənqidçi və ədəbiyyatşünas Hənəfi Zeynallı Ruhulla Axundovun yaxın dostu idi^[17]. Həbs olunmamışdan əvvəl o SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat institutunda alim, katib olaraq işləyirdi^[14]. Türkoloq Vəli Xuluflu isə Ruhulla Axundovun müavini idi o həm də SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında tarix sektorunun müdiri idi^[18]. Şərqşünas Bəkir Çobanzadə əslən krım tatarı idi^[19] 1920-ci illərdə Krım Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü və krımtatar partiyası olan "Milli firqə" partiyasının rəhbərlərindən olub^[19]. Sonradan 1925-ci ildə o Bakıya köçür və 1937-ci ilin əvvəllərinə qədər Bakı Dövlət Universitetinin professoru və SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının işçisi olur^[19]. Professor Qaziz Qubaydullin Türk xalqlarının tarixi üzrə fundamental tədqiqatların müəllifi olan ilk tatar tarixçisidir^[14]. İstedadlı^[14] özbək türkoloq Xalid Səid Xocayev isə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialın tarix bölməsində elmi işçi olaraq işləmişdir.

İstintaq zamanı Bəkir Çobanzadə ifadə verir ki guya ki 1934-cü ildə yaradılmış pantürk "Ümumittifaq birləşmiş mərkəz" mövcuddur^[16]. Mərkəzin rəhbəri kimi RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin sədr müavini Turar Rıskulov üzvlər sırasında isə Moskva Şərqşünaslıq İnstitutunun keçmiş direktoru professor Sanjar Asfendiyarov, Qaraçay-Çərkəz Vilayət İcraiyyə Komitəsinin sədri O.Əliyev, dağıstanlı maarifçi A.Taxo-Qodi, Qaziz Qubaydullin və Bəkir Çobanzadə göstərilirdi. Bəkir Çobanzadə sadaladığı adların sahiblərinin əksəriyyəti ilə şəxsən tanış deyildi tanıdıqları ilə isə illər əvvəl görüşmüşdü^[20]. İyul ayında isə o aparıcı türkoloq akademik Aleksandr Samoyloviç haqqında ifadə verdi və tezliklə o da həbsə məruz qaldı. Beləliklə tədricən böyük "ümumittifaq, əksinqilabi, üsyançı, pantürk" bir təşkilat haqqında məhkəmə işi formalaşdı^[16].

Qaziz Qubaydullin son olaraq "SSRİ ərazisində pantürkizmin əsas ideoloqlarından biri" ittihamı ilə təqsirləndirilir^[14]. Onu "Azərbaycanda istehsalat yerlərində zərərverici aktları törətməkdə" və casusluqda (türk, yapon, alman kəşfiyyatlarına) təqsirləndirirdilər^[14]. Bəkir Çobanzadə Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 60, 63, 70, 73-cü maddələri ilə təqsirləndirilirdi^[21]. Xalid Səid Xocayev isə təşkilat rəhbərlərinin sırasında göstərilməsə belə ittihama əsasən onun üzvü və eyni zamanda "köhnə türkiyə kəşfiyyatçısı" ittihamı ilə təqsirləndirilirdi^[14].

Bakıya gəlmiş üçlüyün üzvləri SSRİ Ali məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının hərbi korpus hüquqşünası (rus. Корвоенюрист) İ.O.Matuleviç (sədr), hərbi briqada hüquqşünası İ.M.Zıryanov və Y.K.Jiquradan və eləcə də dördüncü — katib, 1-ci dərəcəli hərbi hüquqşünas A.F.Kostyuşkadan ibarət idi^[22]. Həmçinin onları SSRİ prokurorluğunun sədri hərbi korpus hüquqşünası (rus. Корвоенюрист) R.S.Rozovskiy də müşayiət edirdi^[22]. 11–13 oktyabr tarixlərində keçirilən məhkəmə prosesləri^[22] Bəkir Çobanzadə, Qaziz Qubaydullin, Hənəfi Zeynallı, Hüseynəli Biləndərli, B.Tixomirov (Partiya tarixi institutunun rektoru və ADU-nin tarix fakültəsinin dekanı), A.Bukşpan, Xalid Səid Xocayev, Əbdüləziz Salamzadə, Balabəy Həsənbəyov kimi alimləri və M.Hüseynov, Məmməd Cuvarlinski kimi partiya rəhbərlərini ölüm hökmünə məhkum etdi^[16]. Bu günlər ərzində ölüm hökmünə məhkum olunanları məhkəmənin son günü — 13 oktyabr 1937-ci ildə güllələndilər^[22]

Azərbaycan EA türkologiya elmi barədə Türkologiya jurnalını çap etdirir. Həmçinin bir çox universitetdə Türkologiya fakültələri və elmi mərkəzləri fəaliyyət göstərir.^[23]

Türkiyədə türkologiyanın əsası Şəmsəddin Saminin, Əhməd Vəfik Paşanın və Əli Suavinin yazıları ilə başlamışdır. II Konstitutsiya dövründən sonra qərb qaynaqlarını qavramaq formasına düşmüşdür.

Osmanlı dövründə türkologiyaya o qədər də maraq olmasa da, Türkiyə Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə birbaşa türkologiya ilə məşğul olacaq iki önəmli qurum yaradıldı:^[24]

• Türk Tarix Qurumu
• Türk Dil Qurumu

Türkiyənin respublika tarixində türkologiyanın daha çox linqivistik cəhətdən araşdırılmasına üstünlük verilmişdir. Bu da zamanla türkologiya ilə türk dili elminin demək olar ki, eyniləşməsinə səbəb olmuşdur.

Türkiyədə 100-ə yaxın türk dili və ədəbiyyatı fakültəsində türk dili alimi adı ilə Türkoloq yetişdirilir. Hər il məzun olan minlərlə türk dili və ədəbiyyatı fakültəsi məzunu şəxsin türklük elmi yerinə ədəbiyyatçı olaraq qəbul edilməsinə görə yeni fakültələr və institutlar yaradılmışdır.

Türkologiyanın əsas araşdırılma mövzularından olan türk dili 48 qeyri-türk ölkəsində xarici dil kimi öyrədilir. 57 ölkədəki 223 elmi mərkəzdə isə türk dili təhsili verilir və türk dili araşdırılır.^[25]