İxlas surəsi

Qur’ani-kərimin yüz on ikinci surəsi olan dörd ayədən ibarət əl-İxlas surəsi Məkkə surələrindən sayılaraq ən-Nas (Qur’ani-kərimin 114-cü) surəsindən sonra nazil olub. Əl-İxlas surəsi islamın ən vacib, onu digər dinlərdən fərqləndirən – Allahın vəhdaniyyətini – yek olduğunu açıq və aydın, eyni zamanda qəti – bəyanı ilə seçilir. Özünün bu tutumuna görə, o – qısa olmasına baxmayaraq – Qur’ani-kərimin üçdə birinə bərabərləşdirilir [3, III, 230; 9, IX, 71–74; 22, XX, 227–228]. Məhəmməd Hüseyn ət-Təbatəbai (1902 – 1981) qeyd edir ki, onun aləmində əl-İxlas surəsinin Qur’ani-kərimin üçdə birinə bərabər etdirən ən ədalətli əsas Qur’anın üç – tövhid, nübuvvət və miad – üsulundan biri olan tövhidi özündə əhatə etməsindədir [27, XX, 452].

Bu surə Qur’ani-kərimin əmrlə başlayan altı surəsindən biridir [35, I, 268].

Əl-İxlas surəsini Məkkə surəsi kimi tanıyanlar sırasında İkrimə ibn Əbi Cəhl Amr ibn Hişam əl-Quraşi əl-Məxzumi Əbu Usman (? – 634), Abdullah ibn Məs‘ud ibn əl-Haris ibn Ğafil ibn Habib ibn Şəmx ibn Far ibn Məxzum ibn Sahilə ibn Kahil ibn əl-Haris ibn Təmim ibn Sə‘d ibn Huzeyl ibn Mudrikə ibn İlyas ibn Mudar Əbu Abd ər-Rəhman əl-Huzəli əl-Məkki (? – 653), Cabir ibn Abdillah ibn Amr ibn Haram əl-Ənsari Əbu Abdillah (? – 697), Mucahid ibn Cəbr Əbu əl-Həccac əl-Məkki (642–722), əl-Həsən əl-Basri ibn Əbi əl-Həsən Yəsar Əbu Səid (642–728), İta ibn Əbi Ribah (? – 733), əz-Zəməxşəri Carullah Əbu əl-Qasim Mahmud ibn Umər (1075–1144), ər-Razi Əbu Abdillah (Əbu əl-Fadl) Fəxr əd-Din Muhamməd ibn Umər ibn Huseyn ət-Təbəristaninin (1149–1210) adlarını çəkmək olar. Abdullah ibn Abbas ibn Abd əl-Muttəlib ibn Haşim Əbu əl-Abbas əl-Haşimi (619–686) (bəziləri İbn Abbasın surəni Məkkə surəsi hesab edənlərə aid edir [29, X, 429]), Əbu əl-Aliyə ər-Riyahi Rəfi‘ ibn Mihran (? – 708), əd-Dəhhak ibn Muzahim əl-Hiləli əl-Xorasani əl-Bəlhi Əbu əl-Qasim Əbu Muhamməd (? – 723), Muhəmməd ibn Kə‘b ibn Səlim ibn Amr Əbu Həmzə Əbu Abdillah əl-Qurəzi (? – 727), Qutadə ibn Duama Əbu əl-Xəttab əs-Sədusi əl-Bəsri (? – 735), əs-Suddi (? – ?), əs-Süyuti Cəlal əd-Din Abd ər-Rəhman (1445–1505) əl-İxlas surəsini Mədinə surəsi kimi tanıyırlar. Bəziləri isə, əl-İxlas surəsinin iki dəfə: ilk olaraq Məkkədə, sonra Mədinədə bir daha nazil olunduğunu da söyləyir [14, XXI, 537; 22, XX, 225; 25, I, 42, 113–114].

Təfsir kitablarında əl-İxlas surəsinin müşriklərə cavab olaraq nazil edildiyi bildirilir. Belə ki, Peyğəmbər əleyhissəlamdan Allah-təalanı vəsf etməsini istədikdə o Onun özünə heç bir övlad götürmədiyini, doğulmadığını, tayı-bərabəri, bənzəri olmadığını demişdir [19, 260].

Hədislərin birində əl-İxlas surəsinin müşriklər tərəfindən Peyğəmbər əleyhissəlamın yanına göndərilən Amir ibn ət-Tufeylin sualına cavab olaraq nazil olunduğu qeyd olunur. Amir Peyğəmbərə ibadət etdiyinin qızıldan, yaxud gümüşdən olduğunu soruşur [23, XXXII, 175]. Rəvayət olunur ki, yəhudilər (Kə‘b ibn əl-Əşrəf adlı bir nəfərlə [23, XXXII, 175]) Peyğəmbər əleyhissəlamın yanına gəlib ondan: "Rəbbini bizə vəsf et, çünki Allah öz vəsfini Tövratda vermişdi, sən də bizə Onun nədən olduğu haqda xəbər ver! Qızıldandır O, yoxsa misdən, yaxud gümüşdən? Yeyirmi, içirmi? Dünyanı kimdən irsən alıb və kimə irsən ötürəcək?"- deyə müraciət ediblər. Beləliklə, Allah-təala əl-İxlas surəsini bütövlüklə Özünə aid edərək nazil etdi [19, 260].

Əl-İxlas surəsi daha çox "Qul huval-lah" adı tanınmaqla yanaşı digər adları da mövcuddur: "ət-Təfrid", "ət-Təcrid", "ət-Tavhid" (Allahın yek olmasını bəyan etdiyi üçün), "əl-İxlas (surədə Allah-təalanın sifətlərindən başqa heç nə xatırlanmadığı üçün), "ən-Nəcat" (insanı dünyada küfrdən uzaqlaşdıraraq, axirətdə isə cəhənnəm odundan qoruyaraq xilas edir, ona nicat verir,) "əl-Viləyəh" (onu oxuyan Allahın dostlarına çevrilir), "ən-Nisbəh", "əl-Mə‘rifəh" (çünki Allah-təalanı bu surəsiz tanımaq olmur), "əl-Cəmal", "əl-Muqaşqişah" (xəstəliyi uzaqlaşdıran), "əl-Mu‘avvizəh", "əs-Səməd" (bütövlüklə Allah-təalaya aid olunduğu üçün), "əl-Əsas" (hətta Peyğəmbərdən deyilir: "Yeddi göy və yeddi yer "qul huval-lahu ’əhad" üzərində əsaslanıb), "əl-Mani‘a" (insanları qəbr əzabına və cəhənnəm oduna maneədir), "əl-Məhdər" (mələklər ona qulaq asmaq üçün hüzura gəlirlər), "əl-Munəffirah" (oxunduqca şeytan qovulur, uzaqlaşır), "əl-Bəra’əh" (oxunduqca şirkdən, Allaha şərik qoşmaqdan insan uzaqlaşır, Peyğəmbər əleyhissəlamdan deyilir ki, bu surəni namazda, yaxud namazdan kənar yüz dəfə oxuyan cəhənnəm odundan uzaqlaşır), "əl-Muzəkkira" (namaz surəsi olduğu üçün tez-tez zikr olunan, çox oxunan), "ən-Nur" (Peyğəmbər əleyhissəlamdan deyilir ki, hər bir şeyin nuru olduğu kimi, Qur’anın nuru "qul huval-lahu ’əhəd"dir), "əl-’Əman" (bu surəni oxuyan Allahın əzabından qorunması haqda tə’minat alır) [23, XXXII, 175–176], əş-Şərif", "əl-Bərəkəh". Əl-Kafirun surəsi ilə birlikdə "əl-İxlaseyn" [14, XXI, 537; 29, X, 429], əl-Fələq və ən-Nas surələri ilə birgə "əl-Muavvizat" adlanır [3, III, 224–237]. İşarəsi dal hərfidir (yəni 4 ayə) [14, XXI, 537].

Əl-İxlas surəsinin oxunmasının savabı barəsində bir neçə hədisdə söhbət açılır. Belə ki, Peyğəmbər əleyhissəlamın hər gecə yatmazdan əvvəl əl-Fələq və ən-Nas surələri ilə əl-İxlas surəsini oxumağı ilə yanaşı [3, III, 230], əl-İxlas surəsini gündə 200 dəfə, (50 dəfə [2, IV, 520]) oxusa əlli ilin günahları silinməsi, 10 dəfə oxuyan cənnətdə bir, 20 dəfə oxuyana iki, 30 dəfə oxuyana isə üç saray tikildiyi deyilir, ölümcül xəstə xəstəliyi vaxtı onu oxusa qəbr əzabından qurtulması, mələklər qiyamət günü həmin adama himayə etmələri, cənnətə aparan Siratdan keçirmələri, cümə günü məsciddə dörd rük’ət namazda hər rük’ətində bir dəfə əl-Fatihə surəsini və 50 dəfə əl-İxlas surəsini oxuduqda bu dünyadan köçməzdən əvvəl cənnətdəki mənzilini görməsini, yaxud mənzil ona göstəriləndən sonra köçməsi, öz evinə daxil olarkən əl-İxlas surəsini oxuyan kəsin ailə üzvlərindən və onun qonşularından kasıbçılığın uzaq olması, əl-İxlas surəsini bir dəfə oxuyana xeyir-dua olunması, iki dəfə oxuyanın özünə və ailəsinə xeyir-dua olunması, üç dəfə oxuyanın özünə və qonşularına xeyir-dua olunması, on iki dəfə oxuyana Allah-təala cənnətdə on iki saray tikməsi, yüz dəfə oxuyanın Allah-təala 50 ilin günahlarını (qan və mal borcundan savayı) bağışlanması, dördyüz dəfə oxyana Allah-təala 100 ilin günahlarını (qan və mal borcundan savayı) bağışlaması, 1000 dəfə oxuyana isə bu dünyadan köçməzdən əvvəl cənnətdəki mənzilini görməsi, yaxud mənzil ona göstəriləndən sonra köçməsi, hətta bir dəfə isə bir nəfər Peyğəmbər əleyhissəlama kasıbçılığından şikayət edib, Peyğəmbər əleyhissəlam isə ona evinə daxil olarkən salam verməsini, evində bir kəs olmadıqda (Peyğəmbəri – [2, IV, 521]) salamlamağı və bir dəfə əl-İxlas surəsini oxumasını deyib və həmin şəxs ruzi-bərəkəti nəinki özünə, hətta qonşuları üçün də tapmış olub [28, X, 432]) . Əl-İxlas surəsini bir dəfə oxuyan Qur’anın, Tövratın, İncilin və Zəburun üçdə birisini oxumuş kimidir [2, IV, 521]. Hədislərin birində çatdırılır ki, Peyğəmbər əleyhissəlama hərbi əməliyyata rəhbər göndərdiyi bir kəsin (mənbələrdə həmin kəsin imam Əli ibn Əbu Talib ibn Abd əl-Muttəlib ibn Haşim əl-İmam Əbu əl-Həsən (600 – 661) olduğu göstərilir [2, IV, 520]) döyüş yoldaşlarına namazda imamlıq edərək namazı daima əl-İxlas surəsi ilə bitirdiyi xəbər verilir, Peyğəmbər də cavab olaraq Allahın həmin kəsi sevdiyi haqda xəbəri özünə çatdırmağı buyurur [3, IV, 273]. Əl-İxlas surəsi ilə bir neçə hədisdə İmam Əli ibn Əbu Talib arasında analogiyalar aparılır. Belə ki, birində bu surəni bir dəfə oxuyan Qur’ani-kərimin üçdə birini, iki dəfə oxuyan üçdə ikisini, üç dəfə oxuyan bütöv Qur’anı oxumuş kimi qəbul edildiyi halda, Əli ibn Əbi Talibi ürəyi ilə bağlı olan müsəlman ümmətinin savabının üçdə birini, ürəyi ilə bağlı olub dili ilə təsdiq edən üçdə ikisini, ürəyi ilə bağlı olub, dili ilə təsdiq edib, əməli ilə bildirən savabın hamısını qazanmış olur [2, IV, 522–523]. İmam Əli ibn Əbi Talibdən deyilir ki, bu surəni sübh açılmazdan on bir dəfə oxuyanı həmin gün günah izləməz [13, 604]. Başqa bir hədisdə isə deyilir ki, bir dəfə Təbukda günəş qəribə bir şəkildə ağ şüalar saçırdı və Peyğəmbər əleyhissəlam gəlmiş Cəbrail əleyhissəlamdan bunu soruşaraq Muaviyə ibn Muaviyə əl-Leysi adlı bir nəfərin vəfatı xəbərini alır və eşidir ki, həmin Muaviyənin gecə-gündüz, gəzib-durarkən-oturaraq əl-İxlas surəsi dilindən düşməyibmiş. Peyğəmbər əleyhissəlama onun üçün namaz qılmağı buyurulur [3, III, 230; 22, XX, 225; 23, XXXII, 174]. Oxşar hədisdə deyilir ki, Peyğəmbər əleyhissəlam Sə‘d ibn Muaz adlı bir kəs üçün yetmiş min mələyin, o cümlədən Cəbrail əleyhissəlamın namaz qıldıqlarını hansı əməlinə görə soruşduqda, onun əl-İxlas surəsini durarkən-oturarkən, minərkən-gəzərkən, gedərək-gələrək oxuduğuna görə cavabını almışdır [2, IV, 520]. Əl-İxlas surəsini bir nəfəsə oxumağın bəyənilməməsi barədə də hədis mövcuddur [2, IV, 520]. Evdən çıxaraq əl-İxlas surəsini on dəfə oxuyan kəsin evini evinə qayıdanadək Allah-təala Özü qoruyar [2, IV, 520]. Günlərin bir günü öz beş namazında əl-İxlas surəsini oxumayan kəsin namazı qəbul olunmaz [2, IV, 520]. Peyğəmbər əleyhissəlam hər gecə yatağa girərkən əllərini tutuşdurub-üfürərək əl-İxlas və əl-Muavvizateyn surələrini oxuyarmış [9, X, 254].

Təcvid üzrə bismil-ləəhir-rahməənir-rahiim–də 3 yerdə (l-l, r-r, r-r) assimilyasiya – الادغام (idğam) fonetik hadisəsi baş verir. Birinci halda (l-l) əl- müəyyənlik artikli sukunla olduğu və özündən sonra gələn sözün lam hərfi ilə başladığı üzündən eyni samitlərin assimilyasiyası – ادغام المثلين (idğam əl-misleyn), ikinci və üçüncü hallarda (r-r) əl- müəyyənlik artikli sukunla olduğu və özündən sonra gələn sözün lam hərfinin artikulyasiya yerinə – مخرج (məxrəc) və keyfiyyətlərinə – صفة (sifəh) yaxın olan ra hərfi ilə başladığı üzündən oxşar samitlərin assimilyasiyası – ادغام المتقاربين (idğam əl-mutəqaribeyn) baş verir. Əl- müəyyənlik artiklindən sonra gələn samitlərin şəmsiiyə adlanan samitlər qrupuna daxil olduğundan bu üç halın üçüdə şəmsiyyə assimilyasiyası – الادغام الشمسي (əl-idğam əş-şəmsi) kimi də qəbul olunur.

bismil-ləəhir-rahməənir-rahiim-də habelə uzatma – مد (mədd) fonetik hadisəsi də baş verir. İki dəfə rast gələn (əə) autentik (əsl, həqiqi, təbii) – المد الحقيقي (əl-mədd əl-əsli, yaxud əl-mədd ət-təbii) 2, ya 4, yaxud 6 hərəkə miqdarında uzadılır. Sonda olan (ii) ardı ilə gələn 1-ci ayə ilə bir oxunduqda autentik, dayananda isə nümayiş olunan – المد العارض (əl-mədd əl-arid), yaxud başqa cür adlanan dayanma – وقف (vəqf) uzatması baş verir və 4, yaxud 5 hərəkə miqdarında uzadılır.

1. qul huval-laahu ’əhadun

Birinci ayədə assimilyasiya (l-l) və uzatma (aa) baş verir, yuxarıda qeyd etdimiz üzrə. ((Əə)-lərin (aa)-laşması (qalın tələffüz olunması) (’al-laah) sözünün xüsusi fonetik qaydası ilə bağlıdır: özündən qabağkı səs (u), yaxud (a)-dırsa, onda (’al-laah) sözündəki (aa) qalın oxunur; qabağdakı səs (i)-dirsə burada yumşaq olaraq (əə) oxunur).

Ayənin sonunda dayanılırsa, (d) üzərində səyrimə (titrəmə) – القلقلة(əl-qəlqələ) fonetik hadisəsi baş verir. Burada dəl samiti bütöv, olduğu kimi, t-laşmadan, qüvvə ilə öz artikulyasiya yerindən, sifətlərinə tam malik şəkildə tələffüz olunur.

2. ’al-laahus-samədu

Burada da assimilyasiya (l-l) və uzatma (aa) baş verir, yuxarıda qeyd etdimiz üzrə. (s-s) yerində əl- müəyyənlik artikli sukunla olduğu və özündən sonra gələn sözün lam hərfinin artikulyasiya yerinə və keyfiyyətlərinə yaxın olan (sad) hərfi ilə başladığı üzündən oxşar samitlərin assimilyasiyası baş verir. Əl- müəyyənlik artiklindən sonra gələn sad samitinin şəmsiiyə adlanan samitlər qrupuna daxil olduğundan bu assimilyasiya həm də şəmsiyyə assimilyasiyası kimi də qəbul olunur. Ayənin sonunda dayanılırsa, (d) üzərində səyrimə (titrəmə) fonetik hadisəsi baş verir.

3. ləm yəlid valəm yuuləd

Burada (dəl) üzərində iki dəfə: həm ayənin ortasında, həm də sonunda səyrimə (titrəmə) fonetik hadisəsi baş verir.

4. valəm yəkul-ləhu kufuvan ’əhadun

Yəkun ləhu burada yəkul-ləhu kimi oxunur ki, bu da oxşar samitlərin assimilyasiyasının olduğunu göstərməklə yanaşı nun samiti, yaxud tənvinin əhatə etdiyi qayda (nun samiti, yaxud tənvinindən sonra ra, yaxud lam gəldikdə) – nazalizasiyasız assimilyasiya – الادغام بلا غنة(əl-idğam bila ğunnəh) müşahidə olunur.

Ayənin sonunda dayanılırsa, ardi ilə növbəti bir surə/ayə qiraət edilmirsə (d) üzərində səyrimə (titrəmə) fonetik hadisəsi baş verir. Ardı ilə bismil-ləəhir-rahməənir-rahiim gəlirsə, tənvinin nun-u ilə bə arasında çevirmə – الاقلاب (əl-iqlab) adlanan fonetik hadisə baş verir. Burada nun nazalizasiyalı mim samitinə çevrilərək ’əhadum-bismil-ləəhir-rahməənir-rahiim qiraət edilir.

1. qul huval-laahu ’əhadun.

Abdullah ibn Məs‘ud ilə Ubəyy ibn Kə‘b ibn Qeys ibn Ubeyd ibn Zeyd ibn Muaviyə ibn Amr ibn Malik ibn ən-Nəcər Əbu əl-Munzir əl-Ənsari əl-Mədəni (? – 642/650/655) (İbn Xalaveyh Əbu Abdillah əl-Huseyn ibn Əhməd ən-Nəhvi əl-Hələbi (? – 980) isə əl-Ə‘məş Süleyman ibn Mihran Əbu Muhəmməd əl-Əsədi əl-Kahili (681–765) ilə Abdullah ibn Məs‘ud [32]) qul huval-laahu əvəzinə huval-laahu [34, IV, 298], naməlum qare isə (Məhəmməd peyğəmbərin özünə də aid edilir [32]) sadəcə ’al-laahu oxuyurlar [34, IV, 817–818].

Əl-Ə‘məş ’əhadun əvəzinə ’əl-vaahidu oxuyur [23, XXXII, 179; 30, VIII, 271; 34, IV, 818].

2. ’al-laahus-samədu

Qarelərin əksəriyyəti birinci ayə ilə ikinci ayəni durmadan, vəslələyərək qiraət etdikdə birinci ayənin sonunu (1-ci ayənin sonu olan dəl-i) tənvin ilə və tənvini kəsrə ilə ikinci ayəyə vəslələyirlər. Burada iki sukun rastlaşır – التقا’ الساكنين (’iltiqa’ əs-sakineyn) fonetik hadisəsi baş verir – tənvinin sukunu (un) və əl- müəyyənlik artikldəki lam-ın sukunu [23, XXXII, 179; 28, X, 433]. Birinci ilə ikinci ayələrin kəsişiyində vəqf etmədikdə ’əhadun-un tənvinindən sonra kəsrə ilə sukunlu lam üzərinə keçməkdə qarelərin fikri yekdildir [11, 557]. Nəsr ibn Asim əl-Leysi əd-Duəli əl-Bəsri ən-Nəhvi (? – 708) və Abdullah ibn Əbi İshaq əl-Hədrəmi ən-Nəhvi əl-Bəsridən (650 – 735) başqa qarelərin hamısı ’əhadun-u tənvinlə qiraət edirlər [26, XXX, 419]. Bu cür Abdullah ibn Kəsir ibn Amr ibn Abdillah ibn Zadan ibn Firuzan ibn Hurmuz Əbu Mə‘dən əd-Dari (? – 738), Nafi‘ ibn Abd ər-Rəhman ibn Əbi Nueym Əbu Məryəm (? – 735), Asim ibn Əbi ən-Nəcud Bəhdələ əl-Əsədi əl-Kufi Əbu Bəkr (? – 745), Abdullah ibn Amir ibn Yəzid ibn Təmim ibn Rəbi‘a ibn Amir ibn Abdillah ibn İmran əl-Yəhsubi Əbu İmran (630 – 736), Həmzə ibn Həbib ibn Əmmarə ibn İsmail Əbu Əmmarə əl-Kufi ət-Teymi əz-Zəyyat (700 – 773), əl-Kisai Əli ibn Həmzə ibn Abdillah ibn Bəhman ibn Feyruz əl-Əsədi Əbu əl-Həsən (? – 805) [16, 701; 28, X, 433], Əbu Amr Zaban ibn əl-Əla‘ ibn Əmmar əl-Uryan ibn Abdilləh ibn əl-Hissin ibn əl-Haris ibn Cəlhəmə ibn Həcər ibn Xuza‘a ibn Mazin ibn Malik ibn Amr ibn Təmim ibn Mər ibn Udd ibn Təbixə ibn İlyas ibn Mudar ibn Muad ibn Ədnan ət-Təmimi əl-Mazini əl-Bəsri (? – 771) (qeyd edərək ki, ərəblər bu cür vəslələmir) [16, 701; 28, X, 433]. (Əbu Amr Nasr rəvayətində tənvin ilə oxuyur [29, X, 429]).

Ət-Təbəri Muhəmməd ibn Cəririn (839 – 923) fikrinə görə, və onunla razılaşmamaq çətindir, tənvinlə oxumaq daha düzgündür. Bu fikri o iki səbəblə əsaslandırır ki, onlardan biri ərəb dili fəsahətinə uyğun olması ikincisi isə əksər qarelərin qiraəti ilə uyğun gəlməsidir [26, XXX, 419].

Umər ibn əl-Xəttab ibn Nufeyl ibn Abd əl-Uzə ibn Riyah (584 – 644), Əbu Amr bir rəvayətdə [16, 701; 28, X, 433; 29, X, 429], İbn Sirin Əbu Bəkr Muhəmməd əl-Bəsri (? – 729), İban ibn Usman (? – ?), əl-Həsən əl-Bəsri, Nəsr ibn Asim, Abdullah ibn Əbi İshaq (Nəsr ibn Asim və Abdullah ibn Əbi İshaq bu qayda ilə çıxış edirlər ki, bəzən nun-i‘rabdan sonra əl-, yaxud sukunlu hərfdirsə nun-i‘rab düşür [26, XXX, 419]). Əbu Səmmal Qə‘nəb ibn Əbi Qə‘nəb əl-Bəsri (? – ?), Zeyd ibn Əli ibn əl-Huseyn ibn Əli ibn Əbu Talib (? – 740), Məhbub Muhəmməd ibn əl-Həsən ibn Hilal ibn Məhbub Əbu Bəkr əl-Bəsri (? – ?), əl-Əsmə‘i Abd əl-Məlik ibn Qurayb əl-Bahili (? – 831), Ruveys Muhəmməd ibn əl-Mutəvakkil Əbu Abdillah əl-Lu’lu’i əl-Bəsri (? – 852) ’əhadul-laahu qiraət edərək ‘uzayruni-bnul-laahi əvəzinə Qur’ani-kərimin doqquzuncu surəsinin 30-cu ayəsində [1, 191] ‘uzayru-bnul-laahi kimi qəbul edirlər [10, III, 300; 12, VIII, 528; 15, XII, 319; 16, 701; 20, III, 788–789; 21, II, 391; 22, XX, 244; 23, XXXII, 179; 26, XXX, 222; 28, X, 562; 29, X, 429; 31, 249; 34, IV, 818]. Burada nun lin hərflərinə oxşadığından (necə ki, ləm yəkun əvəzinə ləm yəku oxunur) həzf olunaraq oxunur [23, XXXII, 179; 28, X, 433].

3. ləm yəlid valəm yuuləd

Ru’bə adında qare şaz sayılan qiraətdə ləm yuuləd valəm yəlid oxuyur [30, VIII, 272; 32, 182].

4. vələm yəkul-ləhu kufuvan ’əhadun

Naməlum qare tərəfindən şaz sayılan qiraətdə 4-cü ayə valəm yəkun

’əhadun kufu’ən kimi çatdırılır [30, VIII, 272–273; 32, 182].

Həfsin qiraətində kufuvan işlədir [8, 487; 17, III, 377] və əş-Şənbuzi də onunla razıdır [33, 604]. Yəni, vav həmzəsiz olaraq, fə damma ilə oxunur [5, 203].

Abdullah ibn Kəsir, İbn Amir, əl-Kisai və Əbu Amr kufuvan-ı kufu’ən (ağır həmzə ilə, yəni fə damma ilə) olaraq qiraət edirlər [16, 701–702]. Başqa mənbələrdə də bəzi qarelərin kufu’ən oxuması qeyd edilir [4, II, 404; 11, 557; 17, III, 377; 33, 604], məsələn, Əbu Amr, İbn Amir, İbn Kəsir, Nafi‘, əl-Kisai, Asim [4, II, 215; 6, 226; 7, 445; 16, 701; 21, 1, 247; 24, 401; 28, X, 562; 29, X, 429; 30, VIII, 272–273; 31, 378; 36, 777].

Həmzə, Yə’qub ibn İshaq ibn Zeyd ibn Abdillah ibn Əbi İshaq əl-Hədrəmi (735 – 821), Xələf ibn Hişam ibn Sə‘ləb ibn Xələf ibn Sə‘ləb ibn Haşim ibn Sə‘ləb ibn Davud ibn Məqsəm ibn Ğalib Əbu Muhəmməd əl-Əsədi əl-Bəzzar (767 – 844), Nafi‘, Ruveysın qiraətlərində kufuvan-ın kuf’ən tərzi də var [6, 226; 7, 445; 11, 557; 16, 702; 17, III, 377; 20, III, 791; 29, X, 429; 30, VIII, 272–273; 31, 378; 33, 604; 36, 777]. Yəni, fə sukunla və əgər ardı vəslələnirsə həmzə ilə, vəqf olunursa yerinə fəthəli vav oxunur, yazıldığı kimi [5, 203]. Həmzənin qiraətindəki vəqf iki cürdür: həmzə həzf olunaraq hərəkəsi fə-yə keçir, və yazıda həmzə fəthəli vav, sukunlu fə ilə göstərilir. Gizlədilmir ki, tənvin üzərində vəqf olunaraq tənvin əlif ilə oxunur [33, 604].

Həfsın digər bir qiraətində kufuvan kufvan kimi oxunur [12, VIII, 528; 23, XXXII, 184; 26, XX, 246; 30, VIII, 272–273].

Naməlum qare tərəfindən kifvan [23, XXXII, 184; 30, VIII, 272–273], Süleyman ibn Əli ibn Abdillah ibn Abbas (? – ?) adlı qaredən isə kifəə’ən qiraəti gəlib çatıb [12, VIII, 528; 20, III, 791; 30, VIII, 272–273].

Nafi‘dən gələn bir rəvayətdə kufən işlənilir [12, VIII, 528; 30, VIII, 272–273].

Bir qiraətdə də kufuvan kif’ən kimi oxunur [30, VIII, 272–273].

• Məqalənin müəllifi: Vüqar Qaradağlı. Məqalə nəşr olunub: Elmi araşdırmalar jurnalı № 3–4, Bakı, Günəş nəşriyyatı, 2004, 133–137-ci səhifələr.
• 1. Qur’ani-kərim, Müshəf ət-təcvid. Diməşq, 1999.
• 2. Əl-Bəhrani, Haşim əl-Hüseyn. Əl-Bürhan fi təfsir əl-Qur’an. Qum, 2001.
• 3. Əl-Buxari, Muhəmməd ibn İsmail. Səhih əl-Buxari. Hələb, 1987.
• 4. İbn əl-Cəzəri, Şəms əd-Din Muhəmməd ibn Muhəmməd. Ən-Nəşr fi əl-qira’at əl-‘aşr. Qahirə, 1988.
• 5. İbn əl-Cəzəri, Şəms əd-Din Muhəmməd ibn Muhəmməd. Təhbir at-taysir fi qira’at ə’imməh əl-‘aşr. Beyrut, 1983.
• 6. Əd-Dani, Usman ibn Səid ibn Usman. Ət-Təysir fi əl-qira’at əs-səb‘. Beyrut, 1974.
• 7. Əd-Dumyəti, Şihab əd-Din Əhməd ibn Muhəmməd. İthaf fudala əl-bəşər. Beyrut, 1984.
• 8. Əl-Ənsari, Əbu Cə‘fər Əhməd ibn Əli ibn Əhməd ibn Xələf. Əl-’Iqna’ fi əl-qira’at əs-səb‘. Beyrut, 1999.
• 9. Əl-Əsqəlani, Əhməd ibn Əli ibn Həcər. Fəth əl-Bari’ bi şərh Səhih əl-Buxari. Qahirə, 1998.
• 10. Əl-Fərra, Yəhya ibn Ziyad. Məani əl-Qur’an. Beyrut, 2000.
• 11. İbn Ğalbun, Əbu əl-Həsən Tahir ibn Abd əl-Mun‘im. Ət-Təzkira fi-l-qira’at. Beyrut, 2001.
• 12. Əbu Həyyan əl-Əndəlusi. əl-Bəhr əl-muhit. Beyrut, 2002.
• 13. Huveydi, Muhəmməd. Ət-Təfsir əl-Mu‘in. Beyrut, 1998.
• 14. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2000.
• 15. Əl-Mavsu‘ah əl-qur’aniyyəh. Beyrut, 2002.
• 16. İbn Mucahid, Əhməd ibn Musa ibn əl-Abbas. Kitab əs-səb‘a fi əl-qira’at. Qahirə, 1988.
• 17. Muheysin, Muhəmməd Salim. Əl-Muğni fi tavcih əl-qira’at əl-‘aşr əl-mutəvatirah. Beyrut-Qahirə, 1993.
• 18. Mushaf at-tacvid. Qahirə, 1999.
• 19. Ən-Nisaburi, Əli ibn Əhməd əl-Vahidi. Əsbəb ən-nuzul. Beyrut, 1998.
• 20. Ən-Nəhhas. İrab əl-Qur’an. Beyrut, 1972.
• 21. Əl-Qeysi Məkki. Əl-Kəşf. Beyrut, 1997.
• 22. Əl-Qurtubi, Muhəmməd ibn Əhməd əl-Ənsari. Əl-Cəmi li əhkəm əl-Qur’an, Təfsir əl-Qurtubi. Beyrut, 2001.
• 23. Ər-Razi, Əbu Abdillah (Əbu əl-Fadl) Fəxr əd-Din Muhamməd ibn Umər ibn Huseyn ət-Tabəristani. Məfatih əl-ğayb, Təfsir ar-Razi. Beyrut, 1994.
• 24. Əs-Səfaqisi. Ğays ən-naf‘. Qahirə, 1986.
• 25. Əs-Suyuti, Cəlal əd-Din Abd ər-Rəhman. Əl-İtqan fi ulum əl-Qur’an. Qahirə, 1975.
• 26. Ət-Təbəri, Muhəmməd ibn Cərir. Cəmi‘ əl-bəyan ‘an tə’vil ’əəy əl-Qur’an, Təfsir əy-Təbəri. Beyrut, 2001.
• 27. Ət-Təbatəbai, Muhəmməd Hüseyn. Əl-Mizan fi təfsir əl-Qur’an. Beyrut, 1997.
• 28. Ət-Təbərsi, əl-Fədl ibn əl-Həsən. Məcmə‘ əl-bəyan fi təfsir əl-Qur’an. Beyrut, 1994.
• 29. Ət-Tusi, Muhəmməd ibn əl-Həsən.. ət-Tibyan fi təfsir əl-Qur’an. Beyrut, 1998.
• 30. Umar, Əhm. M. və Mukərrəm, Abd əl-Al Salim. Mu‘cəm əl-qira’at əl-qur’aniyyə. Qum, 1991.
• 31. İbn Xalaveyh, əl-Hüseyn ibn Əhməd. Əl-Hiccə fi əl-qira’at əs-səb‘ . Beyrut, 2001
• 32. İbn Xalaveyh, əl-Hüseyn ibn Əhməd. Muxtasar fi şavaz əl-qiraat. Beyrut. 2002.
• 33. Xaruf, Muhəmməd Fəhd. Əl-Muyəssər fi əl-qira’at. Beyrut-Dəməşq, 1995.
• 34. Əz-Zəməxşəri, Carullah Əbu əl-Qasim Mahmud ibn Umər. əl-Kəşşaf ‘an haqa’iq ğavamid ət-tənzil, Beyrut, 1998.
• 35. Əz-Zərkəşi, Bədr əd-Din Muhəmməd ibn Abdillah. Əl-Bürhan fi ‘ulum əl-Qur’an, Beyrut, 1990.
• 36. Əbu Zər‘a. Əl-Hiccə. Beyrut, 1985

Əvvəlki surə: Əbu Ləhəb surəsi	Surənin mətni: İxlas surəsi	Sonrakı surə: Fələq surəsi
Əvvəl nazil olan surə: Nas surəsi		Sonra nazil olan surə: Nəcm surəsi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114