Çulım dili

Çulım dili xakas, şor və sarı-yuğur dillərini də əhatə edən türk dillərinin Sibir türk qrupuna aid edilirr. Rusiyalı dilşünas Noqorodov Leypsiq-Cakarta siyahısına əsaslanaraq Çulımın qıpçaq mənşəli olduğunu iddia edir. Bu müqayisə göstərir ki, 100 əşyadan 87-si qıpçaq əşyalarına uyğundur, yalnız 67-si oğuz türkcəsi ilə qohumdur.

Çulım dili bir vaxtlar Altay dağlarında çox geniş yayılmış bir dil olub, lakin müstəmləkəçilik və linqvistik assimilyasiya dalğalarına məruz qalan bu dilin daşıyıcıları zamanla ana dili kimi rus dilindən istifadə etməyə başlamışlar. Bu yerdəyişmə digər Sibir türk dillərindən fərqlənən dilin quruluşunu öyrəndikdə daha aydın görünür. İndi Orta Çulım XX əsrin ortalarında baş verən rus dilinin təsirləri səbəbindən təhlükə altındadır. Məhz 1940-cı illərdə, İosif Stalinin hakimiyyətdə olduğu dövrdə “ikinci ana dili siyasəti” adlı proqram yaradıldı. Bu, uşaqların bir yerə toplanması və onların rus dilini öyrəndikləri və öz ana dillərində danışmamağa məcbur olduqları internat məktəblərinə göndərilməsini əhatə edirdi. Proqram tez bir zamanda cəmiyyətin çulim dilini tərk etməsinə səbəb oldu. Tezliklə dil mənfi mənalarla əlaqələndirildi və beləliklə, aşağı sinifli sosial status qazandı. Ötən əsrin əvvəllərində Çulım dili "boğaz dili" kimi spesifik xüsusiyyətləri ilə tanınırdı, indi isə bu dil artıq uşaqlara ötürülmür. Bundan əlavə, 1970-ci illərdə Çulım icması rusdilli yaşayış məntəqələrinə inteqrasiya etməyə məcbur edildi, yerli əhali burada sosial nüfuz baxımdan yüksəlmək və daha çox iqtisadi imkanlar əldə etmək üçün rus dilində uyğunlaşmalı və danışmalı oldular. Tezliklə çulim dilində danışanlar öz ana dillərini tərk etdilər; bu, icmanın çoxlu sayda danışanlarını və onların dil ənənələrini itirməsinə səbəb oldu. Çulım xalqı nəinki öz dillərini tərk etmək məcburiyyətində qaldı, həm də hökumət onları 1959-cu ildən sonra ayrı bir etnik qrup kimi siyahıyaalma statistikasından çıxardı. Sovet hökumətinin gözündə Çulım əhalisi yox idi və sayları fərqli bir milli kimlik kimi özünə yer tutmaq üçün kifayət deyildi; yalnız 1999-cu ilə qədər icma ayrıca etnik birlik statusunu bərpa etdi. Beləliklə, Rusiyanın urbanizasiyası və öz milli dillərinin hökmranlığı Çulım dilinin tədricən sıradan çıxarılmasına və arealının daralmasına gətirib çıxardı.

1. ↑ ^{1 2} ScriptSource - Russian Federation.
2. ↑ Ethnologue (ing.). 25, 19 Dallas, Texas: SIL International, 1951. ISSN 1946-9675