Idioma persa

Persa فارسی / Fārsī'
Faláu en	Irán  Afganistán  Taxiquistán  Paquistán  Uzbequistán  Azerbaixán[1]  Rusia[2][3]  Iraq[4]
Rexón	Oriente Mediu
Falantes	~ 100.7 millones tamién llingua llitúrxica
Puestu	39º (occidental) y 103º (oriental) (Ethnologue 1996)
Familia	Indoeuropéu  Indo-iraniu   Iraniu    Occidental     Occidental meridional      Persa
Estatus oficial
Oficial en	Irán (persa iranín)  Taxiquistán (persa taxicu)  Afganistán (persa dari)
Reguláu por	Academia de la llingua y lliteratura persa, Academia de Ciencies d'Afganistán.
Códigos
ISO 639-1	fa
ISO 639-2	per (B), fas (T)
ISO 639-3	fas
Árees onde se falen les tres llingües perses. Estensión del persa

El persa (en persa, فارسی fârsí) ye una llingua falada n'Irán, anque podemos atopar comunidaes persafalantes n'Afganistán, Taxiquistán, Uzbequistán, Azerbaixán,^[1] Rusia,^[5][6] Iraq, Omán, Emiratos Árabes y Paquistán ensin cuntar colos centenares de miles de perses qu'hai en diáspora. Tien más de 100 millones de falantes nativos. Pertenez a la familia de llingües indoeuropees. La so tipoloxía ye Suxetu Oxeto Verbu.

El nome d'esti idioma n'asturianu ye persa.^[7] La ISO, l'Academia de la Llingua y la Lliteratura Persa, y otres munches fontes denominen d'esta manera a la llingua. La pallabra "fārsi" ye l'actual designación del idioma tantu en persa como n'árabe, y foi orixinalmente la forma arábica pa espresar "pārsī", l'antiguu nome del idioma, por cuenta de la falta del fonema /p/ n'árabe estándar.^[8]

El persa, dientro de la familia indoeuropea, pertenez a les llingües indoiranias que de la mesma s'estremen en llingües iranies y llingües indoaries. El persa ye una llingua irania noroccidental, y ta documentáu con distintes variantes dende hai más de 25 sieglos. Naturalmente en tol periodu documentáu, la llingua camudó notablemente polo que'l persa más antiguu ye una llingua inintelixible pa un falante de persa modernu. La periodificación convencional de les distintes variedaes o llingües perses ye:

• Persa antiguu (o persa aqueménida), documentáu n'inscripciones cuneiformes esculpíes mientres l'imperiu aqueménida, hasta aproximao'l 300 e.C.
• Persa mediu (pelvi o persa sasánida), documentáu especialmente mientres l'imperiu de los sasánidas y coetaneu del idioma parto (iraniu noroccidental).
• Persa modernu (El persa modernu empieza alredor del añu 900 de la era cristiana hasta los nuesos díes) y ye dende esa dómina hasta los nuesos díes onde se van formando les actuales trés grandes llingües pérsidas: el persa contemporaneu, el darí y el taxicu.

La llingua en sí evolucionó descomanadamente a lo llargo del tiempu, camudando tantu nel nivel fonolóxicu como nel morfosintácticu. Amás debíu al desenvolvimientu teunolóxicu y el contautu con otros pueblos d'Oriente Mediu'l persa presenta un bon númberu de préstamos léxicos procedentes d'otres llingües, situación que tamién se da nel restu de llingües de la rexón.

N'Irán la Academia de la Llingua y la Lliteratura Persa ye un centru qu'evalúa los nuevos rexistros que s'utilicen na llingua col fin d'encamentar un equivalente que respete les normes gramáticu-fonolóxiques del persa. N'Afganistán, l'Academia de les Ciencies d'Afganistán cumple la mesma función pal persa afganistanu (según con otres llingües).

De normal ye posible la comunicación ente iranines, taxicos y afganistanos darí-falantes, con dificultá variable. La llingua persa sufrió evoluciones como asocede en toles llingües del mundu. Les modernes variantes de llingües pérsidas arrexuntar de la siguiente manera:

• El persa occidental o iranín, colos sos distintos dialeutos.
• El darí, llamáu tamién persa oriental y persa afganistanu, ye una de les dos llingües oficiales d'Afganistán. Ye muncho más conservador que'l persa contemporaneu. Cuenta con dos dialeutos destacables:
  • El aimaq y l'hazaraguí. Les principales diferencies son que dambes incorporen léxicu túrquico y mongol, amás de dalguna traza morfolóxico y fonético.
• El taxicu ye la variedá persa más evolucionada, ye la llingua oficial de Taxiquistán y escríbese con un alfabetu cirílicu afechu. Tamién ye faláu nel norte d'Afganistán, en dalguna de les ciudaes importantes del norte y principalmente el la provincia de Badajsán; según n'Uzbequistán nes provincies de Samarcanda y Bukhará. Ente los sos principales dialeutos destaca:
  • El búkharu, que ye la llingua falada polos xudíos en Bukhará mientres sieglos, güei queden bien pocos falantes en Bukhará, una y bones la gran mayoría emigraron a Israel.

Los trés principales variedaes (iranina, dari y taxicu) estremáronse na so fonoloxía, especialmente nel so tratamientu de les vocales. Tamién apaecieron diferencies en morfosintaxis especialmente nel sistema verbal pol desenvolvimientu de nueves formes d'espresar el aktionsart, la manera o los causativos. Les correspondencies ente les vocales resumir nel siguiente cuadru:

Taxicu	i		y	a	o	ů	o
Neopersa ceo	i	ī	ē	a	ā	ō	o	ū
Dari	y	i	ē	a	ā	ō	o	o
Iranín	y	ī		a	ā	ū	o	ū

El contraste funcional ente vocales paez aniciar ente les llargues {/i:/, /o:/, /ɑ:/} y les curties {/y/, /o/, /æ/}. Poro, paez posible representar les vocales como sigue {/i:/, /o:/, /a:/} y {/i/, /o/, /a/}. Tamién nótese que /tʃ/ y /dʒ/ son africaes, non oclusives. Pue que el llector precise carácter del A.F.I. pa ver calteres fonéticos.

Vocales

	Anteriores	Posteriores
Zarraes	i:	o:
Medies	y	o
Abiertes	æ	ɑ

Consonantes

		Llabiales	Alveolares	Palatales	Velares	Glotales
Oclusives	sordes	p	t	tʃ	k	ʔ
	sonores	b	d	dʒ	g
Fricatives	sordes	f	s	ʃ	x	h
	sonores	v	z	ʒ	ɣ
Nasales		m		n
Líquides			l, r
Semivocales				j

El persa ye una SOV: en persa modernu les oraciones ensin marcar se estructuran de normal: (S) (PP) (O) V esto ye, suxetu nominal (opcional) + complementu preposicional (opcional) + oxetu (opcional) + verbu. Si l'oxetu ye definíu, l'orde ye un pocu distintu (S) (O + "rɑ:") (PP) V.

Una carauterística interesante del persa ye que tienen marcaje de nucleu, en llugar de marcaje de complementu. Esti últimu tipu de marcaje sintácticu ta muncho más espublizáu ente les llingües indoeuropees, polo que'l marcaje de nucleu ye una peculiaridá interesante del persa. El marcaje de nucleu realizar por aciu el sufixu -y (ezafe) axuntu al nucleu d'un sintagma compuestu por nucleu y complementu:

(1) ketāb-y mán

llibru-M yo :'el

mio llibru'

(2) gòl-y róz

flor-M rosa :'la [flor]

rosa'

(3) dars-y haftom

lleición-M séptima :'la séptima lleición'

(4) xānom-y Hasán

señor-M Hasán

'el señor Hasán'

Pal antiguu persa usáronse dellos tipos d'escritures principalmente una variante d'escritura cuneiforme y dacuando una escritura alfabético basada nel alfabetu araméu.

Anque utiliza'l mesmu alfabetu arábigu que la llingua árabe, el persa añade 4 lletres, y camuda la forma d'otres 2. La llingua persa ye dafechu distinta a la árabe, con una producción fonolóxica y una gramática particulares. Les 4 lletres adicionales nel persa son:

Soníu	Forma	Nome
/p/	پ	pe
/ʧ/ (ch)	چ	čy
/ʒ/ (zh)	ژ	žy
/g/	گ	gaf

Les lletres con forma distinta son:

soníu	lletra árabe orixinal	lletra persa modificada	nome
/k/	ك	ک	Kaf
/j/ y /i:/, o raramente /a:/	ي o ى	ی	Ye

Les marques diacrítiques que s'utilicen nel alfabetu arábigu o harakat, úsense tamién pal persa, anque les vocales señalaes por estes marques son lóxicamente les del persa. Asina, el signu ُ (damma) reflexa una vocal /o/ en cuenta de la /o/ (curtia) del árabe.

L'alfabetu persa actual introduz amás respectu al árabe la noción de pseudo-espaciu llamáu n'inglés Zero Width Non-Joiner (ZWNJ) col estándar Unicode. Actúa como un espaciu que desconecta dos letres axacentes que, d'otra forma, taríen xuntes, pero ensin estensión visual.

Otra carauterística remarcable ye que munches pallabres perses con raigañu de procedencia árabe escribir de distinta forma que la pallabra árabe de la que proceden. Alef con Hamza debaxo (إ) siempres camuda a Alef (ا), Te Marbuta (ة) de normal, pero non siempres, camuda a Te (ت) o He (ه), y les pallabres qu'utilicen delles hamzas escribir con otru tipu de hamza (como مسؤول que se convierte en مسئول).

Otres llingües como'l pashto o l'urdú asimilaron eses nociones y, n'ocasiones, estender con nueves lletres o signos de puntuación.

Ente los sistemes de trescripción del persa a calteres llatinos, destaca pola so simplicidá'l UniPers.

• Rafael del Moral, Diccionariu de les Llingües del Mundu, Editorial Espasa-Calpe, I.S.B.N.: 84-239-2475-0

• Llingua persa Archiváu 2008-05-30 en Wayback Machine (en persa)
• Aprienda persa en llinia (n'inglés)
• Persa en Méxicu
• Persa en Colombia Archiváu 2020-10-13 en Wayback Machine
• Conjugador de verbos perses
• Lleiciones na gramática persa
• Vocabulariu básicu de persa coles sos llocuciones
• Vocabulariu y guía de conversación persa