Buñuel

Buñuel
Alministración
País	España
Comunidá foral	Navarra
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Buñuel (es)	Joaquín Portolés Beltrán (es)
Nome oficial	Buñuel (es)[1]
Nome llocal	Buhinole (eu)[2]
Códigu postal	31540
Xeografía
Coordenaes	41°58′53″N 1°26′27″W / 41.981388888889°N 1.4408333333333°O / 41.981388888889; -1.4408333333333
Buñuel Buñuel (España)
Superficie	36.16 km²
Altitú	242 m
Llenda con	Cortes, Ribaforada, Fustiñana, Bardenas Reales (es) y Tauste
Demografía
Población	2309 hab. (2023) - 1081 homes (2019) - 1138 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.35% de Navarra
Densidá	63,86 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
bunuel.es

Buñuel ye una villa y un conceyu de Navarra, asitiáu na Merindad de Tudela, na Ribera de Navarra y a 114,1 km de la capital foral, Pamplona. La so población ye de 2309 habitantes (2023)^[3][4].

• Ribaforada
• Cortes
• Fustiñana
• Tudela a 20 km

Los oríxenes de Buñuel, podríamos atopase nel neolíticu, (4.500 a 5.000 años AC)., y nes primeres estribaciones de los montes de Les Bardenas, próximos a lo qu'entós yera'l calce del ríu Ebro, onde se toparon unos fondos de cabañes, que tuvieron habitaes polos primeros pobladores de la península, Íberos y Celtes. Cola llegada de los romanos a la península, mientres el sieglu I de nuesa yera y siendo emperador Calígula, afayamos un asentamientu romanu d'esta centuria a poca distancia del nucleu actual de la villa, nel términu de La Fontaza, llamáu asina por haber un manantial permanente. Esti pobláu ta desapaecíu totalmente. Yera un pequeñu nucleu habitáu por delles families y restos d'edificaciones en piedra llabrada, colos sos pavimentos, molinos de piedra, trujales y abondosa cerámica sigillata hispana, que'l so enclave tenía como esplicación l'atopase na marxe derecha del ríu Ebro y a pocos metros de lo que pudo ser una variante de la conocida calzada romana La Legio VII y qu'estremándose en Mallén, percorría la marxe del ríu hasta llegar a Tudela.

La creación de Buñuel como pueblu y el so asentamientu, surdió tres la Reconquista del valle del Ebro nel sieglu XII, pol rei Alfonsu I el Batallador, como lo foi otramiente, d'una gran parte de los pueblos d'esta Ribera de Navarra, Cabanillas, Fustiñana, Ribaforada, Cortes ente otros. Los sos entamos basáronse principalmente nel asentamientu nesta villa d'una Encomienda de la Orde Hospitalaria de San Juan de Xerusalén a finales del sieglu XII y primeros del XIII, dando ello llugar a la instauración del primer Conceyu de Buñuel, que yá esiste documentalmente nel añu 1261. Esta Orde Hospitalaria yá instalada y los que con ella aportaron, construyó la primer ilesia n'honor de Santa María, güei sumida, creó la cofradería de San Antón cola so ermita dedicada al patrón de la villa, tamién sumida ya instaló la primer barca fluvial pa cruciar el ríu Ebro a la so marxe izquierda, dando llugar, a disponer nel sieglu XII y como enseña del Conceyu de Buñuel, un escudu o emblema onde hai una barca col so mástil rematáu nuna cruz y na so cabecera la cruz de la Orde de Malta. Esti escudu que anguaño sigue usándose de manera oficial pol conceyu y que'l so blasón simboliza'l privilexu de la villa de cobrar los derechos de camín a cuantos travesaren el ríu Ebro dientro de les llendes del so términu. Serviciu de camín que se caltuvo hasta l'añu 1965. Conjuntamente y colos cofrades de la mentada Orde asitiaos en Cabanillas, consiguieron nel añu de 1252 del rei Teobaldo I de Navarra, los permisos necesarios pa la construcción de la Acequia del ríu Ebro hasta los términos de Buñuel, siendo esta la primer obra hidraúlica realizada n'Europa y qu'anguaño se conoz como Canal de Tauste.

Nel añu 1351 el Conceyu de Buñuel tenía una población de 93 vecinos, de los cualos 20 yeren fidalgos o infanzones, 67 yeren llabradores y clérigos había 6. Tenemos que destacar que nestos primeros años y ente los sos habitantes, los primeres moradores fueron francos, nun hubo vecinos moros nin xudíos, como na mayor parte de les poblaciones estremeres, pos Navarra yera un reinu autónomu con reis de la monarquía francesa.

Nel sieglu XV el Conceyu de Buñuel tenía ejidos propios dende les mugas de Fustiñana y Ribaforada, siguiendo pel campu de Carratudela a la muga de Cortes y de Mora, volviendo pola muga de La Devesa, del llugar llamáu'l Ginestar, hasta'l mesmu llugar y dellí pola güerta, hasta'l ríu Ebro que torna a volver a la muga de Fustiñana; pero por cuenta de los continuos años de seca habíos naquelles dómines, el Conceyu vieyu de Buñuel habíase quedáu amenorgáu a trenta vecinos. Ror eso en 1496 dichu Conceyu, fai una ufierta de los sos bienes comunes a toes aquelles persones que quixeren asitiase na so villa, que'l so ufierta basar en partir vecindaes y tierres a aquel llabradores del reinu o fuera d'él, pa lo cual creóse un Conceyu Nuevu que se fixo cargu d'esos nuevos asentamientos.

Dempués Conquista de Navarra por Fernandu V el Católicu, a empiezos del sieglu XVI, producir nesta zona abondoses conflictos con pueblos tan cercanos como Tauste y Tudela, polos derechos d'agües para riego agrícola, tantu na marxe izquierda del ríu Ebro como na marxe derecha. Pel llau esquierdu, l'emperador Carlos I concede en 1529 a la villa de Tauste, permisu pa enanchar y allargar la Acequia del Ebro hasta Tauste y que se va denominar dende agora Canal de Tauste y pela marxe derecha, la iniciativa aragonesa sofitada tamién pol emperador, de construyir una nueva canal que tendrá de partir dende Tudela pa llevar l'agua a Zaragoza, conocíu como Canal Imperial. En dambos proyeutos, plantegáronse conflictos graves colos habitantes de Buñuel y que nel intre de los años fuéronse superando, poles meyora que dichos proyeutos dieron.

L'esfrutar del derechu de camperes y lleña en Les Bardenas Reales pertenecía-y a Buñuel por derechu propiu deriváu del costume, siendo reconocíu oficialmente por una sentencia dada l'añu 1541 en que se-y concede'l títulu de congozante con una participación n'estensión de seiscientes hectárees de terrén de secanu que son les qu'anguaño tien y esfruta.

La primitiva ilesia foi constrída nel sieglu XII pola Orde Hospitalaria de San Juan de Xerusalén so la advocación de Santa María y caltúvose de pies hasta principios del sieglu XIX en que se declaró'l so estáu de ruina, polo que'l Conceyu, el Cleru y los vecinos, dependiendo de la Prelatura de la Orde Hospitalaria, deciden construyir un nuevu templu a partir de 1855, añu de l'apaición de la Desamortización de Mendizábal, y nel llugar qu'anguaño s'atopa la dedicada a Santa Ana como patrona de la villa, siendo remataes les obres a empiezos de 1871.

En 1500 yá esistía'l patronalgu a Santa Ana nel pueblu, yá que s'ordenar al pintor Pedro d'Uviéu, autor de delles obres famoses de la zona, realizar un trabayu pa pintar un retablu de 5 a 6 metros d'altu por 4 d'anchu y asina cubrir el testeru de la nave del templu de la Orde Sanjuanista, cola invocación a Santa Ana nel Altar Mayor. En 1604 el visitador de la Orde de San Jerónimo mandó faer la sacristía d'igual forma que tenía la de la ilesia de Cabanillas que tamién pertenecía a la Orde de San Juan.

Mientres los años siguientes, la villa careció como tolos demás pueblos d'España les continues tensiones sociales y polítiques de les monarquíes imperantes, según enfermedaes como la peste, el cólera morbo, qu'amenorgaron la so población. En 1707 y en plena Guerra de Socesión, el párrocu manifestaba'l día 12 de mayu lo siguiente: “Este foi'l día que salimos del cautiverio de los lladrones del Archiduque, porque baxaron los soldaos de Felipe V (que Dios guarde), el nuesu rei, a Magallón”.

Cola creación de les nueves canales de Tauste y Imperial, les tierres agrícoles mesmes del secanu, camperes, ceberes, viñeos y olivar, fueron dexando adulces sitiu a nuevos derrompimientos de terrenales aptes pal riego y en definitiva pa los cultivos propios del regadíu. Ye entós cuando la población de la Villa va aumentando amodo cola llegada de nuevos vecinos, principalmente de pueblos y villes próximes al so territoriu, estableciéndose coles sos families, tolos cualos contribuyeron a un mayor desenvolvimientu d'ella n'años posteriores y dando una meyora considerable en población, pasando de 811 vecinos nel añu 1840, a 1.300 vecinos en 1.860.

Entraos yá nel sieglu XIX, tenemos nuevamente repercusiones graves pa Buñuel por cuenta de los conflictos bélicos aniciaos cola invasión francesa y tomar del sitiu de Tudela poles tropes napoleóniques. L'alcalde viose obligáu a ponese a les órdenes del Comisariu de Guerra francés, establecíu en Tudela, pa unvia-y mientres el tiempu d'ocupación, toos aquellos enseres, alimentos, persones, carros y animales de carga que-y fueren riquíos, “so pena de nun cumplir, va ser severamente sancionáu”. Dicha situación caltúvose tirante mientres los años órdenesde 1808 a 1810.

Nos primeros años del sieglu XIX y ente 1821 y 1823, empezó en Navarra una sulevación popular llamada Guerra Realista, motivada pola obligación d'aceptar la Constitución d'un Gobiernu Nacional. Llevantar en tol territoriu faiciones pa lluchar contra les milicies unviaes p'acabar colos sulevaos. Una partida d'estes milicies establecíes en Tudela supieron que los Realistes taben entrando en Buñuel y dirixiéndose equí, producióse la batalla en La Coloma, con 14 cadabres que quedaron nel campu de batalla, ensin cuntar 3 prisioneros y dalgunos que cayeron a la Canal de Tauste.

Darréu, Navarra atópase envolubrada nes Guerres Carlistes, en qu'una parte de los navarros enfrentar a la monarquía y al poder constitucional, teniendo otra vegada los vecinos parte nello, dexándose sentir el conflictu en cuanto a la unviada de persones y suministros, pero la población civil careció llevemente los avatares d'estes guerres. Yá nel postreru terciu del sieglu XIX, terminar la construcción de la vía ferrial del Norte, que s'inauguró en 1861 y estableciéndose una estación de ferrocarril local a 4 km del cascu urbanu, pa los trenes del corréu y de viaxeros, con un serviciu permanente de taxi y d'autobús a la Estación del ferrocarril que s'instauró años más tarde.

A empiezos del este sieglu XX, güei yá termináu, y empecipiada la revolución industrial, pudo disponese en 1900, per primer vegada, d'allumáu llétricu nes sos cais y daqué más tarde de lluz llétrico en dalguna de les sos viviendes, gracies a un saltu con turbina instaláu nel llamáu "escurrideru de La Lluz". Superó en 1910 la cifra de 2.021 habitantes, siendo l'añu 1936, con 3.088 habitantes, añu nel qu'algamó Buñuel la mayor cifra d'habitantes habíos. En 1923 terminaron les obres del nuevu colexu, inaugurándoles na festividá de San Antón de 1924. Tres años más tarde en 1927 instalar en Buñuel el primer cuartel de la Guardia Civil y en 1934 quedaron remataes les obres de Canal Victoria-Alfonso, canal empecipiada so esti reináu y conocíu anguaño como Canal de Lodosa, que vieno apurrir una mayor espansión a les sos tierres destinaes al regadíu.

La Guerra Civil Española, ente 1936 y 1939, afectó a la población d'esta villa, en qu'un importante númberu de vecinos nuevos tuvieron que salir a lluchar nos distintos frentes de combate, onde se producieron numberoses baxes ente muertos y mancaos, anque nun llegó a afectar direutamente les aiciones béliques a la población civil, nin a la villa como tal, les represalies per parte del bandu subleváu, que tuvieron el control de la zona dende'l principiu de la guerra, causaron la muete de 52 persones de la llocalidá de les cualos 20 los sos restos tán inda en paradoriu desconocíu.^{[ensin referencies]}

Los años siguientes, fueron años duros pa la población polo xeneral. La villa algamó un total de 3.018 habitantes en 1950, polo que foi necesariu preparar nueves viviendes y espandir el cascu urbanu, ante la imperiosa necesidá d'elles, construcción que se llevó a efeutu en 1957, cola repartu de 46 viviendes unifamiliares nel denomináu Grupu San Antonio y darréu en 1961, cola finalización y entrega d'otres 120 viviendes unifamiliares, denominaes como Grupu San Franciscu Xavier. Otru de les grandes meyores que se consiguieron na segunda metá del sieglu XX, sobremanera pa la sanidá, la hixene y en bienestar de la población, foi cuando en 1967 realizáronse les instalaciones d'agua corriente y potable en toles viviendes, según les redes de conducciones d'arramaos residuales, tou dependiente de la Mancomunidá d'Agües del Moncayo y de la que forma parte, xunto con otros pueblos, esta villa. Nel entamu del sieglu XXI, Buñuel cuenta con cuasi 2.500 habitantes, una parte d'ellos dedicaos a l'agricultura, pero una parte tamién importante de la so población, dedicada a la industria y a los servicios, cola incorporación de la muyer al trabayu, atopar nuna fase d'espansión y de desenvolvimientu en tolos órdenes, dada la esistencia na so términu municipal d'un Polígonu Industrial “Corquero”, onde s'atopen allugaes delles industries d'ellaboración y tresformamientu, según la producción de derivaos de l'agricultura y de la ganadería, productos tan reconocíos y estimosos que vienen dando estes tierres de cultivu en regadíu, que son en sí, les fontes de riqueza de la so población.

Gráfica d'evolución demográfica de Buñuel ente 1900 y 2017

Población de derechu (1900-1991) o población residente (2001) según los censos de población del INE.      Población según el padrón municipal de 2017 del INE.

Eleiciones municipales en Buñuel

Partíu políticu	2015[5]		2011[6]		2007[7]		2003[8]		1999[9]		1995[10]
	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales
Unión del Pueblu Navarro (UPN)	53,12	6	47,36	6	54,33	6	54,81	6	55,44	6	52,67	6
Partíu Socialista de Navarra-PSOE (PSN-PSOE)	41,47	5	25,43	3	26,49	3	43,07	5	42,23	5	45,37	5
Equo (EQUO)	3,68	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Agrupación Ciudadana por Buñuel (ACB)	-	-	19,33	2	18,07	2	-	-	-	-	-	-
Partíu Popular (PP)	-	-	6,23	0	-	-	-	-	-	-	-	-

{{Alcalde_España | Alcalde_1 = Abilio Pórtoles Litago | Partíu_1 = UCD | Alcalde_2 = Luis Ignacio Litago San Juan | Partíu_2 = PSN-PSOE | Alcalde_3 = Abilio Pórtoles Litago | Partíu_3 = Independiente | Alcalde_4 = Javier Francés Sayas (1991-1992)
Fermín Royo Litago (1992-1995) | Partíu_4 = PSN-PSOE | Alcalde_5 = Gonzalo Martínez Mayayo | Partíu_5 = UPN | Alcalde_6 = Santiago Mayayo Chueca | Partíu_6 = UPN | Alcalde_7 = Santiago Mayayo Chueca | Partíu_7 = UPN | Alcalde_8 = Santiago Mayayo Chueca | Partíu_8 = UPN | Alcalde_9 = Joaquín Pórtoles Beltrán | Partíu_9 = UPN | Alcalde_10 = José Antonio Lasheras Sanz | Partíu_10 = UPN

• Ilesia de Santa Ana: Construyida a partir d'un edificiu renacentista del sieglu XVI de nave única y ábside pentagonal. En redol a 1958 realizóse una ampliación y añadiéronse dos naves llaterales cubiertes con aresta y la fachada actual . Nel so interior caltién un Cristu Crucificáu, obra de Juan Biniés (1619), d'estilu romanista y yá con traces naturalistes.

• Edificiu del antiguu Hospital: Trátase d'un ampliu edificiu asitiáu nel centru del pueblu de propiedá municipal. Nel sieglu XIX Buñuel yá tenía un hospital pa enfermos y pelegrinos que darréu se treslladó en 1908 a esti edificiu donáu pola familia Ramírez Figueres.
• Palaciu de los Condes de Altamira: Esti edificiu foi constrído nel sieglu XVIII. Tien una portada d'estilu barrocu. Nél destaca la so galería de arquillos nel áticu. Enantes, esti edificiu foi habitáu pola Orde de San Juan de Xerusalén.

• Fiestes de Santa Ana: 24 al 26 de xunetu
• Fiestes d'agostu: 14 al 20 d'agostu.
• Fiestes de San Antón: 17 de xineru
• Fiestes de la mocedá :últimu fin de selmana d'ochobre

• Llista de conceyos de Navarra
• Ribera Navarra
• Conceyos de Navarra
• Merindad de Tudela
• Navarra

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Buñuel.
• Web del Conceyu
• Datos de Buñuel - Gobiernu de Navarra - Información y datos d'entidaes llocales de Navarra.
• Joseba Aurkenerena: Buñuel, Erribera sarraskituaren irudia [1]