Vissery

Proteïenryke varsvis is net soos skulp- en skaaldiere sterk aan bederf onderhewig. In enkele gevalle kan varsvis lewend gekoop word, byvoorbeeld forel of paling, maar die meeste vis word doodgemaak en verkoel om dit vars te hou. Supermarkte verkoop ook voorafverpakte varsvis, en die verwerking van die vis word so gou moontlik gedoen – by voorkeur reeds op see pas na die vangs.

In meeste visserybedrywe is dit lank reeds die gebruik om vis onmiddellik na die vangs te bevries. Sekere vissoorte word ook ontgraat, waarna hulle in blokke gevries word. Hierna word die blokke in stukkies gesaag, van 'n krummelbeslag voorsien en in die handel as visvingers verkoop.

Hoewel bevriesing die moontlikheid van bederf verminder, kan bevrore vis nie onbeperk bewaar word nie. By algemene vrieskastemperature van -20,5 tot -17,7 °C is die maksimum bewaartyd 10 maande vir maer visspesies en 6 maande vir vet spesies. Die nadele van bevriesing is onder meer uitdroging, verkleuring en smaakverlies. Hierdie nadele kan beperk word deur verpakkings te gebruik wat min lug en vog deurlaat.

Wanneer vis sodanig met hitte behandel word dat die bederfveroorsakende mikroörganismes vernietig word, kan die vis in beginsel onbeperk bewaar word. Sekere vissoorte word so in blikkies ingelê en verkoop (veral sardyne en salm). Harings en makriel word ook op beperkte skaal so verwerk. In feitlik al hierdie gevalle word die vis gekook, en alle vog wat vrykom, word verwyder. Die binnekant van die blikke word met sink bedek, waardeur vrykomende swael gebind word sodat geen swart neerslag van ystersulfied kan ontstaan nie.

Vis word ook bewaar (gepreserveer) deur dit te droog, te sout of te berook, of deur 'n kombinasie van hierdie metodes. Droging kan ook meganies geskied. Met droging deur gewone lug (in die buitelug) bly die natuurlike vorm min of meer behoue.

Veral stokvis en Noord-Atlantiese kabeljou word so gedroog. In Suid-Afrika word harders en maasbankers aan lyne tussen pale opgehang en word as bokkoms in die wind en son droog. Souting kan aan boord van vistreilers of aan wal plaasvind. Die meeste gesoute vis moet egter koel bewaar word sodat verkleuring deur die inwerking van mikroörganismes voorkom kan word. Beroking is in der waarheid 'n kombinasie van droging en souting. Bepaalde stowwe uit die rook (fenole en formaldehied) help egter om gehalteverlies le beperk. Oor die algemeen word net haring, makriel, paling en snoek gerook.

In die Skandinawiese lande word ook nywerheidsvis, dit wil sê vis wat normaalweg nie as sodanig verbruik word nie, asook laegraadse verbruikersvis gevang. Hierdie nywerheidsvis word tot vismeel en -olie verwerk. Visafval kan ook hiervoor gebruik word. Vismeel, wat deur ekstraksie of droging verkry word, bevat tot 70 % proteïene, minder as 10 % vog en minder as 15 % olie en word as veevoer gebruik. Gehalte vismeel word in Afrika en Asië ook vir menslike verbruik vervaardig. Die olie wat by die bereiding van vismeel vrykom, word tot visolie gesuiwer en word in onder meer verf, ink en margarien gebruik. Olie uit vislewer, byvoorbeeld lewertraan, wat uit die lewer van die kabeljou verkry word, is ryk aan vitamien A en D. Die produksie hiervan het egter sterk afgeneem sedert hierdie vitamiene sinteties berei word.

Tot met die ontwikkeling van die landbou en veeteelt was jag en versameling, waaronder die vang van vis, die enigste bestaanswyse. Visvangtegnieke het waarskynlik tydens die Mesolitikum (ongeveer 18 000 tot 3 000 jaar v.C.) aansienlik verbeter en daar het selfs vissersbevolkings ontstaan wat grotendeels van visvang afhanklik was. Die beste voorbeeld van so 'n visserskultuur is die Skandinawiese Maglemose-kultuur uit die tyd toe die ys na die noorde teruggetrek het.

Argeologiese vondste van spiese (met punte van klipsplinters), vislyne en vishoeke (van klip), fuike en nette wat met klippe onder water gehou is, asook beenharpoene wat van weerhake voorsien is, is gemaak op plekke waar hierdie Maglemosiërs gewoon het. Primitiewe kano's is ook gevind. Die belangrike ontwikkeling van middels en metodes van preservering van vis is genoodsaak toe die bevolking hulle op die landbou begin toespits het en vis, wat 'n aanvulling van hulle dieet was, oor groot afstande na landbougebiede vervoer moes word.

Uit onlangse antropologiese ondersoeke het dit geblyk dat die tegnieke van droging, beroking, insouting, ensovoorts, hul spore gelaat het in die mites en verhale van volke en kulture. Namate die vraag na vis en visprodukte toegeneem het, het die mens sy visvangste al hoe beter begin organiseer en het hy dit ook al hoe dieper die see in begin waag. Met verloop van tyd het die visserskuite al hoe groter geword en was 'n ervare bemanning later nodig. Seevissery in die besonder het op die wyse tot 'n eie bedryf ontwikkel en in- en uitvoerhawens, vissersdorpies en visserskepe het hul verskyning gemaak.

Seevis was reeds tydens die Middeleeue deel van die standaarddieet van rykes en armes. Afgesien van die praktiese redes hiervoor (skaarste aan vleis), het dit ook 'n godsdienstige agtergrond. Bepaalde "visdae" is in die Joodse en die Christelike tradisie ingevoer, terwyl die feit dat die apostels vissers was, ook daartoe bygedra het (die vis was ook 'n simbool van die eerste Christene). In Suid-Afrika is vis van die dae van die VOC tot aan die begin van die huidige eeu meestal met hoek en lyn van klein roeibootjies gevang of so nie met strandtreknette. Aanvanklik het hoofsaaklik die Kaapse Maleiers in Tafelbaai en Valsbaai hulle op visvangs toegespits.

Mettertyd het daar 'n seevisserybedryf in Suid-Afrika tot stand gekom. In 1980 is daar in die Suid-Afrikaanse seevisserybedryf 629 000 ton vis (lewende massa) ter waarde van R248,2 miljoen (groothandelsprys) gevang. Ongeveer 380 500 ton daarvan was pelagiese skoolvis (veral ansjovis) en ongeveer 145 000 ton was treilvis soos stokvis (71 %), koningklip en tongvis.

Baie van die skoolvis word tot produkte soos vismeel verwerk, en die waarde daarvan is gevolglik heelwat minder as die van die treilvis. Die totale waarde van die skoolvis was in 1980 ongeveer R17 miljoen en die van die treilvis ongeveer R141,1 miljoen. Die oorblywende inkomste van die Suid-Afrikaanse visserybedryf is en word uit 'n verskeidenheid bedrywighede soos kreefvangs, garnaalvangs en lynvangste van vis soos snoek, kabeljou en geelstert verkry.

Hoewel die vang van snoek (Thyrsites atun) 'n mini male bydrae tot die Suid-Afrikaanse ekonomie lewer (ongeveer R1,2 miljoen per jaar), is dit 'n bedryf met 'n lang geskiedenis wat ten nouste met die kultuur van Wes-Kaapland en Namibië verweef is. Snoek word van Oktober tot Januarie langs die kus van Namibië in die omgewing van Walvisbaai gevang, maar van die middel van die somer af migreer die visse geleidelik suidwaarts. In die omgewing van die Kaapse Skiereiland word snoek van Januarie tot Julie gevang. Baie min snoek word oos van die Kaapse Skiereiland aangetref en die grens van hul verspreiding is ongeveer Oos-Londen.

Die visserybedryf is reeds eeue lank van groot belang vir voedselvoorsiening, en die toename in die wêreldbevolking het tot verhoogde energie-insette en meganisasie gelei. Sedert die einde van die sestigerjare het die vangste egter nie die energie-insette geregverdig nie.

Tussen 1958 en 1968 het die wêreldvisvangste van 32 tot 70 miljoen ton gestyg. In 1975 was die totale vangste egter steeds 70 miljoen ton, ondanks 'n snelle uitbreiding in die grootte van die totale vissersvloot. Die ontwerp en toerusting van 'n vissersvaartuig word bepaal deur die visvangmetode wat toegepas word.

Vir vangste met sleepnette word van die treiler gebruik gemaak. Sleepnette word in seevissery vir veral die vang van visse asook skaal en skulpdiere gebruik. Die vorm van die net en die wyse waarop dit oopgehou word, hang af van onder meer die plek waar die visse hulle normaalweg bevind. Vir die vang van diere wat na aan die bodem hou, word 'n bodemtreiler met 'n tregtervormige otternet gebruik. Die net word teen 3 of 4 knope oor die seebodem gesleep.

Om die net se bek oop te hou, is daar 'n groot "otterbord" aan weerskante waaraan die treilkabels vasgemaak is sodat hulle na buite oopgedruk word. Die ondertou van die net het gewigte en sleep op die bodem langs, terwyl die bo-tou deur die dobbers omhooggehou word. Die belangrikste treilvis in Suid-Afrikaanse waters is die stokvis Merluccius capensis, wat tot 1,2 m lank kan word, hoewel die wat deesdae gevang word, gewoonlik 30 tot 75 cm lank is.

Stokvis kom voor in die treilvelde van die Agulhasbank asook langs die weskus tot by Angola en word tot op 'n diepte van 720 m en selfs dieper gevang. Hoewel dit steeds die volopste vissoort in die treilwaters is en sowat 80 % van die treilvangste uitmaak, is daar tekens dat hulle getalle afneem. 'n Treilnet word ook gebruik om garnale mee te vang. Garnale neig om in 'n ontvlugtingsreaksie van die bodem af op te beweeg wanneer die net hulle nader. Die onderkant van die garnaalnet mag nie aan die seebodem raak nie.

Dit voorkom dat bodemvuil in die net beland, waardeur die kwesbare garnale beskadig sou raak. Die ondertou van die net is derhalwe (in hierdie geval) aan 'n ketting met ronde houtrollers vas. Die swaar gewigte aan die ondertou, wat by ander treilervangste gebruik word, ontbreek by hierdie konstruksie. Groot vissersvaartuie wat vir die volledige verwerking van vis toegerus is, staan as visfabriekskepe bekend, en so 'n fabriekskip kan maande lank op see bly.

Die bemanning bestaan uit 50 tot 100 mense. 'n Gedeelte van hulle vang vis, terwyl die res die vangste tot allerlei visprodukte verwerk. Die visafval word saam met die ongewenste byvangs aan boord tot vismeel verwerk. Alle visfabriekskepe is van uitgebreide navigasieapparaat voorsien. Vir die opsporing van die vis word sonar en eggolokalisering gebruik. Wanneer pelagiese vis getreil word (dit geld ook vir alle ander vis wat nie in die omgewing van die bodem hou nie), is dit ook nodig om met behulp van 'n netseiner die posisie van die net te bepaal.

Omringende visnette vir sowel kuswatervangste as pelagiese vis word op groot skaal oral in die wêreld gebruik. Die beginsel hier berus op die omringing van 'n skool visse met die net. Wanneer die onderkant van die net toegetrek is, is die vlugweë na onder ook afgesluit en kan die net ingetrek word. In die Middellandse See en by Portugal word sardientjies veral op hierdie manier gevang. Soveel vis moontlik word eers met behulp van 'n lig aangelok, waarna hulle dan met die net omring word.

In die noordelike Atlantiese Oseaan word hierdie vangste met groot treilers gedoen. Die nette wat gebruik word, kan tot 650 m lank en tot 220 m diep wees. Sodra die skole vis met sonar opgespoor is, word die net uitgestoot. 'n Groot nadeel van hierdie metode is dat daar geensins selektief gevang word nie. Alle visse wat hulle in die net bevind, word gevang. Die vangste word meestal tot vismeel verwerk. Staande nette word wêreldwyd vir die vang van varswater- en seevis gebruik. Hier word veral gebruik gemaak van kieunette, waar die vis sy kop deur die net kan steek maar nie die res van sy lyf nie.

As die vis sy kop deur die net steek, sal sy kieudeksel aan die maas vashaak indien hy sou probeer om sy kop terug te trek. Kieunette is vanweë die keuse wat dit ten opsigte van maaswydte bied, baie selektiewe vistuie. So 'n net word drywend gehou deur dobbers wat aan die boonste tou vasgemaak is. Die dryfvisserybedryf net word gewoonlik gebruik vir die vang van visse wat in die boonste lae van die water hou.

Bewegende en meganiese visnette: Van die bekendste vertikaal bewegende visnette is die kruisnet, die werpnet en die dompelnet (Japan). Die kruisnet is gewoonlik 'n vierkantige fyn net wat aan die punte aan twee gekruisde stokke vas is. So 'n net word op die bodem neergelê en van tyd tot tyd opgetrek. Slegs die visse wat hulle toevallig bokant die kruisnet bevind, word met hierdie metode gevang. 'n Meer aktiewe vorm van visvangs word in die helder, vlak kus- en varswaterpoele van die trope met die werpnet beoefen.

Die bekendste lynmetode van visvang is hengelsport (stok en lyn). Naastenby dieselfde metode word vir die vang van klein tunasoorte met die sogenaamde paal-en-lynvisvangmetode toegepas. Die tuna word om die skip gekonsentreer deur hulle met lewende aas te voer. Vervolgens word die see-oppervlak met water bespuit sodat die tunas onder die indruk gebring word dat dit vlugtende vis is. Die tunas word hierdeur geagiteer en byt dan maklik.

Die skepe dra gewoonlik 'n groot bemanning wat elkeen met 'n lang stok op 'n lys buite om die boot staan. Aan die lyn wat aan die stok vas is, is 'n haak sonder enige aas en sonder weerhake; sodra die vis dus binnegehaal is, val hulle op die dek af. Groter tunas en pelagiese vissoorte wat nie in skole voorkom nie, kan met behulp van die drywende Japanse langlynmetode gevang word. So 'n lyn is etlike kilometers lank en bestaan uit 'n groot aantal hangers, elkeen sowat 400 m lank, wat aan die hooflyn vasgemaak is. Elke hanger dra ongeveer 12 sylyne, wat elkeen van 'n haak met aas voorsien is. 'n Meer aktiewe vorm van visvangs met lyne is sleephengel. Hier sleep die boot 'n lyn wat van kunsaas voorsien is, deur die water. Hierdie metode word gebruik vir die vang van vis wat vinnige swemmers en aggressiewe jagters is.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 166 - 173

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.