Theophilus Shepstone

Theophilus Shepstone is gebore in Westbury-on-Trym naby Bristol, Engeland. Toe hy drie jaar oud was het sy pa, eerwaarde William Theophilus, na die Kaapkolonie geëmigreer. Die jong Shepstone het sy opvoeding ontvang by die naturelle-sendingstasies waar sy pa gewerk het, en die seun het aansienlike vertroudheid opgedoen met die inheemse tale van Suid-Afrika, ‘n omstandigheid wat sy loopbaan bepaal het. In die Xhosa-oorlog van 1835 het hy diens gedoen as hoofkwartier-vertaler in die staf van die goewerneur, sir Benjamin D'Urban, en het na afloop van die kampanje in die grensgebied aangebly as klerk van die agent vir die naturellestamme.

In 1838 was hy een van die party wat vanuit die Kaapkolonie gestuur is om Port Natal om Brittanje se onthalwe te beset. Hierdie mag is in 1839 teruggeroep, toe Shepstone aangestel is as Britse gesant onder die Fingo en ander stamme in Brits-Kaffrarië. Hier het hy aangebly tot die voltrekte vestiging van Britse regering in Natal en die organisering daarvan as ‘n administratiewe entiteit, waarna Shepstone in 1845 aangestel is as agent vir die inboorlingstamme. In 1848 het hy kaptein-generaal geword van naturelleheffings; in 1855 geregtelike aanslaer vir naturellebelange; en, in 1856, tydens die herskikking van die Natalse regering, sekretaris vir naturellesake en ‘n lid van die uitvoerende en wetgewende rade. Hierdie posisie het hy tot 1877 beklee.

Hy was gevolglik vir meer as dertig jaar die direkteur van naturellesake in Natal. As ‘n man van sterk wil en uitgesproke sieninge het hy groot invloed onder die inheemse mense verkry, onder wie hy bekend gestaan het as "vader," en skalks "Somtseu" genoem is (‘n beroemde swart jagter) deur die Zoeloes toe hy voor ‘n olifant gevlug het.^[1] Die rigsnoer van sy beleid was om stamgebruike te behou sover dit met die beginsels van menslikheid vereenselwig kon word, en om nie beskawing te probeer afdwing nie. Die gevolg van sy beleid is steeds opmerkbaar in die welgevalle en status van die Natalse mense. Terwyl hy daar in bevel was, was daar slegs een ernstige opstand – dié van Langalibalele in 1873 teen wit bestuur.

Shepstone se invloed onder die Zoeloes is deur die Natalse regering benut; in 1861 het hy Zoeloeland besoek en het by Mpande ‘n publieke erkenning van Cetshwayo as opvolger verkry. Twaalf jaar later het Shepstone die proklamasie van Cetshwayo as koning bygewoon, waar die Zoeloe-opperhoof sy voorneme gegee het om in vrede met sy bure te leef. In 1874, en weer in 1876, het Shepstone na Londen gereis rakende Suid-Afrikaanse sake.

Tydens Shepstone se teenwoordigheid in Londen in 1876, is hy deur die 4de hertog van Carnarvon, toe minister vir die kolonies, toevertrou met ‘n spesiale kommissie om met die Transvaalse uitvoerende gesag te beraadslaag oor die vraagstuk van federasie met die Suid-Afrikaanse state, en is hy gemagtig om, sou hy dit nodig vind, die land te annekseer, onderhewig aan bevestiging deur die Britse regering.

Shepstone het in Januarie 1877 na Pretoria gereis, en op 12 April ‘n proklamasie uitgevaardig wat die instelling van Britse gesag oor Transvaal verklaar het. Shepstone se mag het uit slegs 25 berede polisiemanne bestaan, en tog was daar geen openlike weerstand teen die anneksasie nie; ‘n toestand wat hy aan die "bykanse anargie" van die destydse republiek toegeskryf het. "Niks anders as anneksasie," het Sir Theophilus aan die Koloniale Kantoor geskryf, "sal of kan die staat red nie, en niks anders kan Suid-Afrika red van die verreikendste gevolge nie. Al die denkende en intelligente mense weet dit, en sal dankbaar wees om bevry te word van die gedrang van kleinlike faksies waardeur hulle in 'n konstante toestand van opruiing en onrus gehou word, deurdat die regering en alles wat daarmee verband hou, ‘n volstrekte klug is".^[2] Shepstone se aksie is al afgemaak as voortydig. Hy het egter rede gehad om te glo dat indien Brittanje nie bepalend sou optree nie, Duitsland moontlik oorreed kon word om Transvaal onder beskerming te neem. Is sy anneksasie-proklamasie se voorgeskrewe beleid van selfregering vir die Boere verder tot uitvoering gebring, het die opstand van 1880-81 moontlik nie uitgebreek nie.

Shepstone het in Pretoria aangebly as administrateur van Transvaal tot Januarie 1879;^[3] sy bewind is getipeer, volgens Sir Bartle Frere, wat hom beskryf het as "’n eiesoortige Afrikaner-jakkalsdraaier," deur ‘n "blykbare afwesigheid van enige ywer om ‘n beter stelsel te beraam of te konstateer" as dié wat die vorige regime gekenmerk het. Shepstone is na Engeland ontbied om die Koloniale Kantoor oor Suid-Afrikaanse sake in te lig en het in Mei 1879 daar aangeland; met sy terugkeer na Natal het hy (in 1880) uit die publieke diens getree. In 1883 is hy egter afgevaardig om ‘n opvolger vir Cetshwayo in Zoeloeland aan te stel. Hy was aktief in kerksake in Natal, en was voor die Langalibalele-rebellie goed bevriend met Biskop Colenso. Die twee is egter mettertyd van mekaar vervreem ná Colenso se toenemende oortuiging dat Shepstone ‘n onheilsame invloed op Zoeloesake uitgeoefen het. Shepstone het die aanbod van selfregering aan Natal teëgestaan. Hy is in Pietermaritzburg oorlede op 23 Junie 1893.

Alhoewel Shepstone se lewe en werk by tye geloof is deur Britte en Suid-Afrikaners, het kenners van die era, soos die Suid-Afrikaanse historikus Jeff Guy, hom geïmpliseer by die aanhitsing van ‘n sameswering vir die inval van die Zoeloekoninkryk en die ontbinding daarvan deur magte van Natal en Transvaal. Sy motiewe hiervoor sou die voorsiening in die toenemende behoefte aan arbeid in die Natal-kolonie wees, benewens ‘n poging om die vriendskap van die Transvaalregering terug te win.

Shepstone het in 1833 met Maria getrou, die dogter van Charles Palmer, kommissaris-generaal in Kaapstad, en het ses seuns en drie dogters gehad. Een van sy seuns het by Isandhlwana gesneuwel; van die ander seuns was HC Shepstone (gebore 1840) sekretaris vir naturellesake in Natal van 1884 tot 1893; Theophilus was adviseur vir die Swazi's (1887-1891); en AJ Shepstone (gebore 1852) het in verskeie naturelle-ekspedisies diensgedoen, as assistent-kommissaris in Zoeloeland, in die Boere-oorlog van 1899-1902, en het in 1909 die sekretaris vir naturellesake (vir Natal) geword, en sekretaris van die Natalse naturelletrust. ‘n Jonger broer van Sir Theophilus, John Wesley Shepstone (gebore 1827), het tussen 1846 en 1896 verskeie ampte in Natal beklee insake die administrasie van naturellesake.

Hierdie versameling briewe, dagboeke, verslae en ander dokumente is van besondere geskiedkundige belang. Dit word bewaar in die staatsargief in KwaZulu-Natal.

• Theophilus Shepstone-standbeeld
• Shepstone-familie

• Jeff Guy, The Destruction of the Zulu Kingdom, Pietermartizburg: University of Natal press, 1994
• Leverton, B.J.: The Shepstone Papers. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 15, nr. 3, Maart 1966