Nabye Ooste

Die terme Nabye en Verre Ooste het ná die Krimoorlog in die 19de eeu ontstaan as streke van belang vir die Britse Ryk. Die gebiede waar die Hamidiese Slagting onder die Armeniërs en Assiriërs deur die Ottomaanse Ryk van 1894 tot 1896 plaasgevind het, is as die Nabye Ooste beskryf. Die verhoog van die Sino-Japannese Oorlog van 1894 tot 1895 is die Verre Ooste genoem.

Ná die val van die Ottomaanse Ryk het die betekenis van die term Nabye Ooste aansienlik vervaag, want dit is hoofsaaklik gebruik om die maksimum omvang van die Ottomaanse Ryk te beskryf. Die term "Midde-Ooste" vir dié streek het gewilder geraak, hoewel "antieke Nabye Ooste" onder argeoloë gevestig is en ’n spesifieke betekenis gekry het: Dit strek van Wene (in die noorde) tot die punt van die Arabiese Skiereiland (in die suide), en van Egipte (in die weste) tot die grense van Irak (in die ooste).

Die 19de-eeuse argeoloë het Iran by hul definisie gevoeg, want hoewel dié land nooit deur die Ottomane regeer is nie, het die Ottomaanse Ryk en Rusland dit van Europa afgesny. Die argeoloë het egter die hele Europa en gewoonlik Egipte uitgesluit, hoewel dele van laasgenoemde wel in die Ottomaanse Ryk geval het.

Die eerste groot landboukulture het ontstaan op die plekke wat die geskikste daarvoor was: langs die oewers van die Nyl (Egipte) en van die Eufraat en die Tigris (Mesopotamië). Die riviere is jaarliks oorstroom en 'n vrugbare slik het op hut oewers agtergebly.

Sonder veel bewerking kon daar op die plekke graan vir betreklik baie mense verbou word, terwyl vis uit die riviere en jagbuit die dieet aangevul het. Veeteelt en tuinbou (die verbouing van dadels, druiwe en so meer) was waarskynlik reeds in 'n vroeë stadium van belang. Vanweë die groter eise wat die digte bevolking aan die administrasie gestel het, het daar geleidelik aparte ryke ontwikkel waarin arbeid verdeel kon word. Die meeste inwoners van die ryke het hulle steeds met landbou besig gehou, ander met die krygskuns of met die instandhouding van die besproeiingstelsel, ander weer met vervoer en met bestuur.

Soms het ʼn priesterklas ontstaan wat hom feitlik uitsluitlik op die uitvoering van die godsdienstige pligte toegelê het. Die spesialisasie en organisasie onder leiding van 'n almagtige koning was soms so ver gevorder dat die bevolking gebruik is vir die werk aan reusagtige bouwerke (die piramides). Die groot landboubeskawings van Mesopotamië en Egipte het in wese ongeveer 2 000 jaar lank onveranderd gebly en het die kulturele klimaat in die Nabye Ooste bepaal. Palestina en Sirië, wat tussen die groot landboubeskawings gelê het, het gou 'n ontmoetingspunt geword.

Uit argeologiese materiaal blyk dit dat Palestina al vroeg reeds die teiken van militêre ekspedisies van albei groot magte en die kontakpunt in die internasionale handel was. Die hawestad Byblos was omstreeks 2700v.C. die verbindingsentrum tussen Egipte en verskillende klein Siries-Palestynse state. Die toevallige aanraking het reëlmatiger geword namate die vraag na Libanese sederhout in Egipte toegeneem het. Behalwe die gesogte handelsproduk het Egipte ook pik (asfalt), metale, olie en parfuum van Palestina/Sirië af ingevoer.

In die Mesopotamiese bronne word die invoer van sederhout uit Libanon vir die eerste keer in omstreeks 2100 v.C. deur koning Goedea van Legasj (ʼn stadstaat in Benede-Mesopotamië) genoem. In omstreeks 1900 v.C. het die verhouding tussen die mense van Palestina en Egipte minder vreedsaam geword omdat Semitiese nomades van Palestina Egipte binnegedring en daarin geslaag het om sulke belangrike posisies in veral die Nyldelta in te neem dat hulle die inheemse Egiptenare sonder veel moeite kon oorheers.

Die oorheersing, bekend as die Hyksos-tydperk, het geduur van omstreeks 1580 v.C., toe 'n opstand uitgebreek en die vorste van die sogenaamde 17e dinastie daarin geslaag het om die Hyksos uit Egipte te verdryf. Die nuwe maghebbers (van die 18e dinastie van Egipte) het die oorwinning verder gevoer en 'n belangrike deel van Palestina en Sirië tydens ʼn glansryke tydperk van die Egiptiese Nuwe Ryk verower. Ondanks tydelike insinkings het Egipte daarin geslaag om tot omstreeks 1200 v.C. die leidende posisie in Palestina en Sirië te behou.

Die ryk van die Hetiete in Anatolië het voordeel getrek uit die sporadiese insinkings van die Egiptiese ryk en kon effens na die suide uitbrei. Na twee veldslae met die Egiptenare by Qadesh (Sirië) in 1308 het Ramses II van Egipte en die Hetiet Moewatallis in 1296 v.C. ooreengekom oor 'n verdeling van invloedsfere in Sirië. Die stryd tussen die groot magte het min nadelige invloed op die handel gehad. Naas die tradisionele produkte is daar nou ook groot hoeveelhede wyn verhandel.

In die loop van die 15e eeu het nag 'n volk in die Nabye Ooste sy verskyning gemaak. In Egiptiese tekste van die tyd word melding gemaak van Keftiu (na alle waarskynlikheid die Minoïese Kreta; groot hoeveelhede Minoïese erdewerk is in Egipte gevind). Dit is nog nie duidelik hoe die Miceners, wat van die Griekse vasteland afkomstig was, met die Egiptenare in aanraking gekom het nie. Die moontlikheid bestaan dat die Egiptenare die Miceners verwar het met handelaars uit Kreta.

Daar was in elk geval in die tyd gereelde kontak tussen die Griekse vasteland en sy omliggende eilande en die Egiptenare. Dit blyk uit die talle stukke Miceense erdewerk wat in Egipte gevind is. In Griekeland, daarenteen, is daar op verskillende plekke Egiptiese skarabeë (amulette in die vorm van kewers) gevind waarop die name van farao Amenhotep en sy vrou, Tije, voorkom. Egipte was nie die enigste land waarmee die bewoners van Griekeland kontak gehad het nie.

Via die eilande in die Egeïese See het hulle ook intensief handel gedryf met Palestina en Sirië. In Oegarit (in Noord-Sirië) was daar waarskynlik selfs 'n volledige Egeïese handelskolonie met sy eie woongebied. Die bou van die huise, die grafkelders en die vaatwerk wat in die woongebied gebruik is, verskil van ander in die grotendeels opgegrawe stad. 'n Merkwaardige verskynsel met betrekking tot die Egeïese handel met die ooskuste is dat Ciprus, ʼn voor-die-hand-liggende tussenstasie, tot in 'n laat stadium uit die handetsroete gelaat was.

Handelsbande met Ciprus is eers in die 14e eeu v.C. aangeknoop, maar toe het die Miceners onmiddellik ʼn baie groot invloed op die eiland uitgeoefen: die Egeïese erdewerk het by Ciprus so sterk aanklank gevind dat dit nageboots is. Die Cipriote het enkele toevoegings uit hul eie kulturele sfeer gedoen. Die erdewerk, die sogenaamde Levantyns-Miceense erdewerk, was in die hele Nabye Ooste baie gewild. Die Miceners het Ciprus as 'n soort sentrale handelsdepot vir al die "Asiatiese" handel gebruik. Naas die Levantyns-Miceense erdewerk was die Cipriese ivoorsnykuns ook baie gewild en het dit onder die Miceners 'n bloeityd beleef.

'n Belangrike fase in die betrekkinge tussen die kulture van die Nabye Ooste het aangebreek met die koms van die sogenaamde seevolke in omstreeks 1200v.C. Die volke, wat 'n einde gemaak het aan die betreklik vreedsame naasbestaan in die gebied, is deur prehistoriese groepe, wat van Sentraal-Europa na die suide beweeg het, uit hul tuistes in die Balkan en Anatolië verdryf en het op hulle beurt af plunderend langs die oostelike kuste van die Middellandse See verder suid getrek op soek na nuwe tuistes.

In Egipte is hulle met groot moeite deur Ramses III verslaan. Ramses het die oorwinning laat aanteken in sy doodstempel by Medinet Haboe naby Thebe. Die invalle van die seevolke het die ou en eerbiedwaardige Egiptiese Ryk egter ʼn groot knou toegedien; die bloeityd het tot 'n einde gekom en Egipte se leidende posisie in Palestina was vir goed verby. Die Hetiete in Anatolië is nag swaarder as die Egiptenare getref. Hulle ryk is heeltemal vernietig weens die invalle van die Ioniërs (van Griekeland), die Lisiërs, die Thrasiërs en die Frigiërs.

Hierdie gewelddadigheid het Ciprus, Palestina en Sirië min beïnvloed. Op Ciprus het Miceense koloniste die beheer oorgeneem, waarskynlik onder druk van die seevolke, wat die kuste van Griekeland geplunder het. In Palestina het 2 nuwe ryke tot stand gekom, die van Fenicië en Israel. Fenicië het die ou Palestynse handelstradisie voortgesit en uiteindelik een van die belangrikste handelsvolke van die Oudheid geword. Hulle is later net deur die Grieke daarin geëwenaar. Die Feniciese handelsryk het om twee betreklik nuwe stede, Sidon en Tirus, gedraai.

Vanuit die twee stede is handelsposte oral in die Middellandse See gestig, onder meer die beroemde Carthago in die omgewing van die teenswoordige Tunis. Die Israeliete het ook handel gedryf, maar is deur hul bure in die noorde, die Feniciërs, oorskadu. Die Israeliete se kultuur het veral wat godsdienstige en sosiale opvattings betref, van die van die Egiptenare en die Feniciërs verskil.

Die relatiewe voorspoed van Palestina en Sirië het nie onopgemerk verbygegaan nie. In omstreeks 1000v.C. al het eers die Kassiete en later die Assiriërs vanuit Mesopotamië hul oë op die ryk stede van die gebied gevestig. Die Kassiete het eerste daarin geslaag om die ooskus van die Middellandse See te bereik en het daarvandaan strooptogte na Fenicië en later na Israel onderneem. Dit het in 666 v.C. uiteindelik daartoe gelei dat die Assiriese koning Assurbanipal (668- 627) Tirus tot 'n val gebring het.

In 587 v.C. is Jerusalem deur die Babiloniër Nebukadnesar II (604- 562) verwoes. Vanweë die militêre optredes en die deportasie van Feniciërs en Jode na ander streke is verskeie produkte, veral die sogenaamde Feniciese ivoor, oor die Oostelike wêreld versprei. Veral in Nimrud, die hoofstad van die Assiriese koning Salmaneser III, is talle pragtige stukke gevind. Die sentrum van ivoorbewerking was aanvanklik waarskynlik in die omgewing van Hamat, waar die Siriese olifant vermoedelik voorgekom het.

Uit die styl blyk dit duidelik dat die ivoorbewerkers uit veral Fenicië gekom het, maar ook uit Egipte, die Aramese gebied en Ciprus, met sy ou tradisie van ivoorbewerking. Namate die Siriese olifant skaarser geword het, is die ivoor van die Soedanese en Noord-Afrikaanse olifante gebruik. Terselfdertyd (omstreeks 850v.C.) het die meeste Feniciese handwerkers hulle of vrywillig, of teen hul sin in Assirië gevestig. Daar het hulle 'n eie Assiriese styl in ivoorbewerking geskep.

Buiten in Assirië is daar ook Feniciese ivoor in Oerartoe, Gordium (Frigië), Iran (Siwye) en veral Griekeland (onder andere op Kreta, Samos en Rhodos) gevind. Die invoer van die ivoorstukke na Griekeland het saamgeval met die sogenaamde Oosterse fase in die Griekse kuns. Die Oosterse fase blyk ook uit die tegniek waarvolgens die Grieke in die tyd brons bewerk het, veral wat betref die vormgewing van die leeumotief. Die nouer bande tussen Griekeland en die Nabye Ooste het ontwikkel toe die Griekse handel na: 'n insinking van sowat 200 jaar weer op dreef gekom het.

Die belangstelling in die Ooste het nie net in ivoor- en bronswerk na vore gekom nie, maar ook in die wetenskap (astronomie, mediese wetenskap, wiskunde) en in die erdewerk (geometriese motiewe). Die eiland Euboia was waarskynlik die Griekse handelsentrum in die Nabye Ooste.

Na die ondergang van die Miceense gesag is Ciprus deur Fenicië gekoloniseer, moontlik al van omstreeks 950 v.C. af. Dit het daartoe gelei dat 'n besondere nuwe kunsstyl op Ciprus ontwikkel het. Die koloniale nedersettings van die Feniciërs, veral rondom die Middellandse See, was handelsnedersettings. Verskeie plekke het kontakpunte vir inheemse kulture en die Griekse kultuur geword, onder meer die Griekse stad Naukratis in Egipte. Die Grieke se kennis van vreemde kulture in die Nabye Ooste is verder uitgebrei omdat hulle as huursoldate in die leërs van die verskillende ryke en rykies in die Nabye Ooste geveg het.

Die bedrywighede van die magte in die Nabye Ooste was nie op die handel gerig nie. Persiese veroweraars het onder andere die Assiriërs uit hulle magsposisie in die Nabye Ooste verdring en het Egipte in omstreeks 525 v.C. bereik. Vanweë die Persiese oorheersing het die kulturele uitruiling in die Nabye Ooste verder toegeneem, al het elke gebied sy eie identiteit behou.

Die veldtog waarin Alexander die Grote byna die hele Nabye Ooste in die tweede helfte van die 4e eeu v.C. polities verenig het, was 'n verdere stap in die rigting van groter eenheid. Alexander het sy strewe na kulturele eenheid probeer verwesenlik deur onder meer sy Griekse soldate te verplig om met nie-Griekse vroue te trou. Daarbenewens het hy ook doelbewus aspekte van die Oosterse kultuur oorgeneem. Hoewel Alexander die Grote se heerskappy maar kort van duur was, het sy optrede tog 'n beslissende uitwerking op die Nabye Ooste gehad.

Die eenheidskultuur of "vergriekste" kultuur het in die Hellenistiese tyd (omstreeks 300 v.C. tot die begin van die Christelike jaartelling) baie geleidelik tot stand gekom. Op talle plekke is die plaaslike kulturele tradisies, wat in sommige gevalle duisende jare oud was, nog lank in stand gehou. Die tradisies is egter geleidelik deur kolonisasie, toenemende handelsbetrekkinge en doelbewuste politieke optrede al hoe meer verswak en het uiteindelik in die groter geheet verdwyn.

Die politieke eenheid het na Alexander se dood gou verbrokkel, maar is uiteindelik deur die Romeine herstel. Met die begin van die Romeinse oorheersing kort na die begin van die Christelike jaartelling het die geskiedenis van die Nabye Ooste ʼn nuwe wending geneem, wat uiteindelik gelei het tot oorheersing deur die Oos-Romeinse of Bisantynse Ryk.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 60

•   Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Nabye Ooste.
•   Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia