A.L.W.

L' Atlasse des lingaedjes del Walonreye, u A.L.W. (prononcî ayelwé, e francès, Atlas linguistique de Wallonie), c' est èn atlasse ki mostere et esplike les prononçaedjes, diviè 1935, d' ene cåkêye di mots walons, picårds, gåmets et tchampnwès, et leus sinonimeyes.

Po-z afroyî les bouteus so l' ALW, l' ekipe di l' Univ di Lidje a-st ossu eplaidî 3 Pitits Atlasses des Lingaedjes del Walonreye (PALW).

Atuzlaedje

C' est Djihan Haust k' a-st atuzlé l' inkete a pårti di 1920. I s' a-st astoké so l' A.L.F. et les rcweraedjes da Charles Bruneau po l' Årdene Francesse, et l' Nonne del Walonreye. Li responda est fwait di 2.100 fråzes e francès k' i fåt ratourner e lingaedje do payis (walon, picård, tchampnwès, gåmès). Ces fråzes la vont permete di trover les mots walons ki respondèt a 4.000 mots francès. Tchaeke comene d' adon, on lyi dna on limero diyalectolodjike. Li rcweraedje diveut esse fwait dins 298 viyaedjes, les mwaisses ponts di l' ALW.

Sipårdaedje des 298 mwaisses-ponts di l' ALW emey les lingaedjes del Walonreye

Province do Hinnot
- Payis picård :
  - Tournai : 17
  - Ate : 10
  - Mont : 12
- Aschates walon-picård :
  - Sougniye : 9
  - Twin : 11
- Payis Walon :
  - Tchålerwè : 10
Province do Roman Payis
- Nivele : 22, onk di zels (Sinte-Ernele Ni 39) est e payis picård.
Province di Nameur.
- Nameur : 20.
- Flipveye : 15.
- Dinant : 25.
Province di Lidje.
- Wareme : 10
- Hu : 14
- Lidje : 21.
- Vervî : 17.
- Måmdey : 5.
Province do Lussimbork.
- Payis Walon
  - Måtche : 19.
  - Bastogne : 18.
  - Li Tchestea : 23; onk did zels (Badjimont, Ne 65, est e payis tchampnwès, et èn ôte (Côrbion, Ne 69, ås aschates walon-tchampnwès).
- Payis gåmet
  - Vierton : 15.
France.
- Dipårtumint do Nôr (payis picård) : 3.
- Dipårtumint des Årdenes (payis walon) : 2.

Ça fwait, tot conté tot rabatou :

218 ponts pol walon (10 el province di Hinnot, 21 e Roman Payis, 60 el Province di Nameur, 67 el Province di Lidje, 58 el Province do Lussimbork, 2 el Bote di Djivet)
63 e payis picård, avou les aschates (59 el province di Hinnot, 2 e Hinnot francès et 1 e Roman Payis).
15 ponts e payis gåmet.
2 ponts e payis tchampnwès et aschates.

Avançmint do boutaedje

I fåt a pô près ene samwinne po passer les 2100 kesses avou 2 u troes djins ki respondèt a tchaeke viyaedje. On les lome les respondeus, u temoens. Après, i fåt rcopyî les responses å prôpe so des foyous. Ça prind co 3 djoûs, si on rcopeye 700 kesses par djoû. Tot çoula, djusse po-z askepyî li fitchî ki dvrè esse sintetizé so des mapes. Djan Haust a cmincî les inketes e 1924. Il a sovint yeu d' l' aidance d' ene djin do payis, k' aveut ddja cmincî a responde di memwere, divant d' aler trover les temoens. E 1946, cwand l' Djihan Haust va mori, gn a 290 viyaedjes k' ont stî tot fwaits, cåzu tertos rimetous so foyous. Les shuveus do Haust riprindèt l' ovraedje et l' F.N.R.S. (Fond Nåcionå po les Sincieusès Rcwerances) paye des djins po ça. Li bouye des inketes est tote fwaite e 1959 (dj' ô bén, ça a fwait 25 ans d' boutaedje), avou 340 viyaedjes k' ont respondou. Ça fwait, tot conté tot rabatou 700.000 responses, avou cåzu 1.500.000 mots.

Prezintaedje des responses

Dins l' A.L.F., les mapes ni dnént fok les responses, metowes å dzeu do pont do viyaedje. Po l' A.L.W., Haust aveut ddja atåvlé on sistinme e 1927, po ene vintinne di mots et ratourneures. I fjheut on tåvlea avou les diferins sinonimes dinés po tchaeke mot. Li mape mostréve li stindêye la k' on djheut ces sinonimes la.

Li prezintaedje podbon a stî atuzlé pa Louis Remacle.

Po tchaeke sinonime, on esplike si etimolodjeye.

Asteme: l' ALW ni dene les cognes des mots ki come li dmandeu les a scrît, dj' ô bén, come li respondeu lezî a dit. Eto, pacô, vos avoz des spotcheyes ([[Copene:Wikt:damjhele|n'mwazèle]]), et pacô des dissipotcheyes (dimwazèle), prezintêyes come si ç' sereut deus diferinnès disfondowes.

Eplaidaedjes

so papî

Volêye l° 1 (mots ki mostrèt les piceures tipikes del fonolodjeye do walon), eplaidî e 1953 pa Louis Remacle (rahouca G201 dins l' djivêye des motîs do walon).
Volêye l° 2 (croejhete), eplaidî e 1969 pa Louis Remacle (G202).
Volêye l° 3 (li tins k' i fwait, et l' tins ki passe), eplaidî e 1955 pa Elisée Legros (G203).
Volêye l° 4 (li måjhon et çou k' gn a dvins 1), eplaidî e 1976 pa Jean Lechanteur (G204).
Volêye l° 5 (li måjhon et çou k' gn a dvins 2), eplaidî e 1991 pa Jean Lechanteur (G205).
Volêye l° 6 (les teres, les voyes, les åbes), eplaidî e 2006 pa Marie-Guy Boutier, Marie-Thérèse Counet et Jean Lechanteur (G206).
Volêye l° 8 (les biesses), eplaidî e 1994 pa Marie-Guy Boutier (G208).
Volêye l° 9 (les cinses) eplaidî e 1987 pa Elisée Legros et Marie-Thérèse Counet (G209).
Volêye l° 15 (les maladeyes des djins), eplaidî e 1997 pa Marie-Guy Boutier (G215).
Volêye l° 17 (li vicaedje di tos les djoûs), eplaidî e 2011 pa Esther Baiwir (G217).

eplaidaedjes éndjolikes

Les 10 limeros dedja rexhous fourît metous so les fis e 2020, pol cintinme aniversaire di l' enondaedje do pordjet.

Mapes ALW et rfondaedje

Louis Remacle aveut stî sûti assez po sovint rprezinter li pus lådje oyowe pa on rond. Ça fwait ki po bråmint des mots (sins sinonimeye) li rfondowe est bén veyåve. C' est pår li prononçaedje walon.

E 1987, Jean Germain a yeu l' idêye prinde 15 mapes di l' A.L.W. 1. po vey kimint fé po rfonde li walon. C' esteut les notules:

Eto s' pout on dire sins crankyî kel tecnike do rfondaedje do walon, enondêye pa Djan Djermwin, et diswalpêye pa Lorint Hendschel, ele vént tot droet des boutaedjes po l' A.L.W.