Lingaedjes romans

lingaedjes > indo-uropeyin > lingaedjes romans

Les lingaedjes romans c’ est les lingaedjes k' ont vnou foû do latén.

I provnèt d' l' evolucion do latén e-n on patwès (lomé patwès latén) après l' tcheyaedje di l' Impire Romin Coûtchantrece e 476.

Les mwaisses ponts comons etur ces lingaedjes c' est:

• Piete do sistinme di declinåjhons des nos (i n' a k' e roumin k' i gn a co ene pitite sacwè)
• Les troes djinres do latén classike ni sont pus k' deus (såf e roumin)
• Aparexhaedje des årtikes
• Candjmint do codjowaedje; li futurrece do latén est rovieye, al plaece ene nouve futurrece eyet on condicioneu sont fwaits a pårti d' l' erirece durant di habere

• ibero-roman:
  • castiyan, portuguès, galicyin
• occitano-catalan:
  • catalan, occitan
• italo-roman:
  • itålyin, sicilyin, toscan, napolitin,...
• francoprovinçå
• lingaedjes réto-romans:
  • roumantche, fôrlan,...
• galo-roman u lingaedje d' oyi:
  • francès, walon, picård, galo,...
• iliro-roman:
  • dalmate (distindou)
• roumin
• sarde

On pout comparer les lingaedjes romans sorlon sacwants criteres po ndè fé sacwants grands groupes

I gn a deus groupes, les cis ki fjhèt les plurials tot radjoutant on s al fén, eyet les cis ki candjèt l' voyale del fén, metans o ey e ki divnèt i oudonbén a ki dvént e.

End a ki pinsèt ki les fômes avou "s" vinèt di l' acuzatif eyet les cenes avou voyale do nominatif; mins des ôtes pinsèt purade ki ça venreut po tos les lingaedjes di l' acuzatif, mins ki po des lingaedjes k' i gn a li "-s" al fén s' a candjî en on son di dmey voyale "-y" et poy divni "-i"; come egzimpe di çoula i mostrèt li prono itålyin "noi" (nozôtes) ki vént bén do latén "nos".

• Avou voyale: italo-roman, roumin.
• Avou s: ibero-roman, occitan-catalan, galo-roman, réto-roman

Des lingaedjes k' i gn a on pierdou l' voyale al fén des mots k' i gn aveut e latén; des ôtes l' ont wårdé. Metans: lupus, luna e latén ki divnèt loup, lune e francès (dins l' vî tins li p' esteut oyou)

• Wårdant les voyales al fén: ispano-roman, italo-roman
• Wårdant l' voyale rén k' pol femrin: occitano-catalan, roumin
• Pierdant l' voyale di fén: galo-roman

Li mot eployî po dir "di pus" pout vni do mot latén plus, ou co di magis.

• plus: galo-roman, italo-roman
• magis: ibero-roman, occitano-catalan, roumin

Li limero saze (16) est fwait pa des lingaedjes k' i gn a sol fôme sijh-dijh, tot come les limeros di 11 a 15; et sol fôme dijh et shijh, tot come les limeros di 17 a 19, pa ds ôtes lingaedjes.

• Sedecim: francès, walon, catala, itålyin, roumin
• Decem-et-sex: portuguès, castiyan

Les viebes habere eyet tenere ont evolouwé di manire diferinne po sinifyî "tini", "aveur", come aidant viebe ("aveur (fwait)") et co po dire "i gn a".

E walon metans, c' est: tini, aveur, aveur (fwait), aveur (i gn a); dj' ô bén ki ça vént respectivmint di l' evolucion di tenere, habere, habere, eyet co habere. On mostere çoula tot scrijhant "THHH".

E castiyan c' est: tener, tener, haber (hecho), haber: TTHH.

En itålyin c' est: tenere, avere, aver (fatto), essere (c'è): THHE.

• TTTT: portuguès do Braezi
• TTTH: portuguès, galicyin
• TTHH: castiyan, catalan
• THHH: francès, walon
• THHE: roumin, itålyin - E c' est po essere (itålyin) eyet este (roumin)

Des lingaedjes k' i gn a eployèt "aveur" come aidant viebe po tos les codjowaedjes copôzés; dismetant ki des ôtes eployèt eto "esse" avou sacwants viebes, copurade les cis ki dnèt ene idêye di mouvmint ou di divni.

• Tofer "aveur": portuguès, castiyan, roumin, walon,...
• "Aveur" eyet "esse": catalan, francès, itålyin