Betchfessî oi

Li betchfessî OI, c' est on betchfessî scrijha ki rascove des mots ki s' prononçnut foirt diferinnmint totavå l' Walonreye, mins aprume avou li son "wè" u "wê" (/wɛ/ /wɛ:/) so Lidje, avou l' son "wâ" u "wa" (/wa/ /wa:/) après Nameur ey ene pårteye del Basse Årdene, avou l' son "ô" (oː) so Tchålerwè, avou l' son "on" (/ɔ̃/) après Bietris, et l' son "oû" (/ʊ:/) après Nivele.

Les mots ki sont scrîts avou "oi" e walon ni sont djamåy les minmes ki les cis ki si scrijhèt avou "oi" e francès. Ces-la si scrijhnut e walon avou l' betchfessî oe (boire / boere), ubén les letes wè (Liégeois / Lidjwès) ou we (cawete -were).

Li betchfessî oi si mete rålmint tot å coron d' on mot (såf dins motoit et ôte tchoi).

On , mins s' pout ritrover al tiesse do mot (oizeur).

E walon do Levant, li prononçaedje, c' est /we/ (wé) u /wɛː/ (wê), aprume divant «R»

moirt (mwêrt) ^{aschoûtez lu}

Mins pus sovint /wɛ/ (wè) divant ene ôte cossoune.

motoit (moutwè) ^{aschoûtez lu}

ôte tchoi (ôte tchwè) ^{aschoûtez lu}

coirnou (cwèrnou) ^{aschoûtez lu}

E walon do Mitan ey e l' pus grande pårt del Basse Årdene, li prononçaedje, c' est pacô /waː/ aprume divant «R» å coron do mot.

foixhete (fwâchete) ^{aschoûtez lu}

Mins å pus sovint, c' est /wa/.

Coirnîmont (Cwarnîmont) ^{aschoûtez lu}

licoine (licwane) ^{aschoûtez lu}

poirfi (pwarfi) ^{aschoûtez lu}

moirt (mwart) ^{aschoûtez lu[1]}

E walon do Coûtchant (et dins l' dizo di l' Årdene nonnrece), li betchfessî oi si rpononce come li betchfessî ô: /oː/ u /õ/, oubén /uː/ (Nivele, Courcele). C' est ossu l' prononçaedje rifrancijhî ki s' ôt dins ene grande sitindêye do payis po sacwants mots:

poizer (pôzer) ^{aschoûtez lu}

coirdea (cordé) ^{aschoûtez lu}

Bråmint des mots foirt corants :

• al fén do mot : foirt, foice, moirt, moite, poite, toide (stoide…)
• å mitan do mot : poirter (apoirter, repoirter…), toirtchî.
• å cminçmint do mot : oizeur (oizou), oizire, oirbire.

C' est tos mots des minmes bodjes etimolodjikes, calkés enawaire do francès, la ki les prononçaedjes /wɛ/ et /wa/ n' egzistèt nén.

• pôrt, areyopôrt, espôrt, fôrt (militaire).

Li betchfessî oi n' esteut nén co e-n alaedje å raploû d' Mårcinele so li rfondaedje.

Il a stî atåvlé pa Jean-Pierre Hiernaux e 1999^[2], tot veyant ki ci scrijha la:

• esteut ddja eployî po l' prononçaedje "wè" /wɛ/ a Lidje divant Feller.
• est åjheymint léjhou /wa/ (come si prononçaedje e Walon do Mitan ey el Basse Årdene), veyanmint ki c' est eto l' prononçaedje di ci scrijha la e francès.

Minme si l' prononçaedje do Coûtchant walon est pus målåjhey a rtrover avou les piceures classikes di lijhaedjes, ces-ci (fôrce, fôrt, pôrtér, môrt) sont trop près do scrijhaedje et do prononçaedje francès po-z esse acontés e li rfondaedje.

Li betchfessî OI n' aconte nén li longueur do son /wɛ/ ou /wa/ (mwârt, mwêrt <> mwate, mwète). Mins li stramaedje des disfondowes di "moirt" el Walonreye mostere bén ki, co a 13 plaeces, on-z a eto des prononçaedjes /wa/ et /wè/ (nén long) po "moirt".

Mapes ALW (tôme I)

• boigne (l° 5)
• moirt (l° 62)
• moite (l° 63)]
• oizeur (l° 67)
• porter (l° 77)

• (so l' Aberteke)
  • Sicole do Noû-Lovén sol betchfessî oi
  • Sicole po ls efants sol betchfessî oi
  • Esplikêyes sol betchfessî oi
• Mots avou l' betchfessî oi dedja studyîs sol Wiccionaire
  • Mots avou on halcrosse betchfessî oi dedja studyîs sol Wiccionaire

1. ↑ Prononçaedje d' après Bastogne; ôte pårt, li A est long (-âr-)
2. ↑ N' esteut nén co eployî dins R4 (1998)