Yangon

Yangon ရန်ကုန်
Shahar
Bayroq
Yangon shahri, Myanma Myanmar xaritasida koʻrinishi Yangon (Southeast Asia) Southeast Asia xaritasida koʻrinishi Yangon (Asia) Asia xaritasida koʻrinishi
Koordinatalari: 16°47′42″N 96°09′36″E / 16.795°N 96.160°E / 16.795; 96.160
Mamlakat	Myanmar
Myanmaning maʼmuriy boʻlinmalari	Yangon viloyati
Asos solingan	tax. 1028–1043 CE
Hukumat
• Mayor	Bo Htay[manba kerak]
Hudud
• Urbanizatsiya	598,75 km2 (200 sq mi)
• Metro	10 170 km2 (4 000 sq mi)
Vaqt mintaqasi	UTC+06:30 (Osiyo/Yangon yoki Osiyo/Rangun)
ISO 3166 kodi	MM06
Veb-sayt	yangon.gov.mm

Yangon, Rangun — Myanma davlati poytaxti. Mamlakatning eng muhim iqtisodiy va madaniy markazi, eng katta shahri^[1][2] . Yangon viloyatining maʼmuriy markazi. Aholisi 2,5 mln. kishi (1990-yillar boshi). Yangon daryosi boʻyida, Andaman dengizining Moutama qoʻltigʻi yaqinida joylashgan. Iqlimi tropik, mussonli, yanvarning oʻrtacha temperaturasi 27°, aprelniki 29°, yiliga 2000 mm dan ziyod yogʻin yogʻadi. Transport yoʻllarining muhim chorrahasi^[3] . Aeroporti xalqaro ahamiyatga ega. Yangon portiga okean kemalari ham kira oladi. Mamlakatning asosiy sanoat korxonalari Yangon va uning atrofida joylashgan. Sholi oqlash, taxta tilish, yogʻmoy, toʻqimachilik, farmatsevtika, jut, neftni qayta ishlash, poʻlatprokat, tayyor qismlardan avtomobil yigʻish, kemasozlik va kema taʼmirlash korxonalari mavjud. Hunarmandchilikda anʼanaviy badiiy buyumlar va turli matolar, poyabzallar tayyorlanadi^[4]. Yangonda mamlakatning savdotransport va bankmoliya ishlari amalga oshiriladi. Universitet, muzeylar, milliy kutubxona, nafis sanʼat maktabi va boshqalar bor. Shahar ilk bor buddaviylarning muqaddas joyi — Shuedagoun stupasi (ibodatxonasi) atrofida qishloq sifatida (avval Okkala, keyinroq Dagon deb atalgan) vujudga kelgan. 1852-yilda inglizlar bosib olgan. 1862-yildan inglizlarning Myanma mustamlakasining maʼmuriy markazi. 1948-yilda shaharda mamlakat mustaqilligi eʼlon qilingan. Meʼmoriy yodgorliklardan Shuedagoun pagodasi majmuasi (mil. av. V asr) saqlangan^[5].

Dastlab Oukkala qishlogʻi, XI asrdan — Dagon, 1775-yilda shahar Yangon deb oʻzgartirildi — bu ikki birmacha yang va koun soʻzlarining birikmasidan iborat boʻlib, ular tarjimada mos ravishda „dushmanlar“ va „oxir“ degan maʼnoni anglatadi. Shunday qilib, shahar nomini „Dushmanlikning oxiri“ deb tarjima qilish mumkin. Rangun mustamlaka nomi, ehtimol, birma tilining arakan lahjasida shahar nomining talaffuzining inglizchalashtirilishidan kelib chiqqan. 1989-yilgacha rus tilida shaharning inglizcha buzilgan nomi — Rangun ishlatilgan^[6].

Yangon boy va qadimiy tarixga ega. Arxeologlarning fikriga koʻra, miloddan avvalgi V asrda Yangon daryosi boʻyida Oqqala degan aholi punkti boʻlgan. Okkala aholisi asosan baliqchilik bilan shugʻullangan^[7]. XI asr boshlarida (1028-1043) Okkala oʻrnida mon xalqining turar joyi paydo boʻlib, u Dagon nomi bilan mashhur boʻlgan^[8]. Dagon Shvedagon Pagodasi atrofida oʻsgan kichik baliqchilar qishlogʻi edi. 1755-yilda qirol Alaunpaya Dagonni bosib oldi va uni „Yangon“ deb oʻzgartirdi. Birinchi Angliya-Birma urushi (1824-1826) davrida inglizlar Yangonni bosib oldilar, ammo urush tugaganidan keyin shahar birmalarga qaytarildi. Shahar 1841-yilda yongʻin natijasida vayron boʻlgan^[9].

1852-yilda Ikkinchi Angliya-Birma urushidan keyin inglizlar Yangon va butun Quyi Birma ustidan nazorat oʻrnatdilar. Britaniya maʼmuriyati doimiy ravishda Yangonni Britaniya Birmasining savdo va siyosiy markaziga aylantirdi. Yangon 1857-yilgi Hindiston qoʻzgʻolonidan keyin soʻnggi Mugʻal imperatori Bahodurshoh II ning surgun qilingan joyi edi. Armiya muhandisi leytenant Aleksandr Freyzerning rejalariga asoslanib, inglizlar sharqda Pazundong daryosi, janub va gʻarbda Yangon daryosi bilan chegaralangan joyda, deltada muntazam toʻrga ega boʻlgan yangi shahar qurdilar. 1885-yilda Uchinchi Angliya-Birma urushi natijasida Yuqori Birma taslim boʻlganidan keyin Yangon butun Britaniya Birmasining poytaxti boʻldi^[10].

Gʻarbiy va anʼanaviy yogʻoch meʼmorchiligi qorishmasidan iborat boʻlgan bogʻlari va koʻllari bilan mustamlakachi Yangon „Sharqning bogʻ shahri“ nomi bilan mashhur boʻldi.

Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan oldin Yangonning yarim millionlik aholisining taxminan 55% Hindiston va boshqa Janubiy Osiyo davlatlaridan, faqat uchdan bir qismi birmaliklar edi. Aholining qolgan qismini karenlar, birma xitoylari, anglo-birma va boshqalar tashkil etgan^[11].

Yangon Rangun universitetining kommunistik talabalari boshchiligidagi milliy ozodlik harakatining markazi edi. Yangonda 1920, 1936 va 1938-yillarda Britaniya hukmronligiga qarshi uchta umummilliy ish tashlash boshlandi.

1942—1945-yillarda Yangon yapon qoʻshinlari tomonidan bosib olingan. 1945-yil may oyida ittifoqchilar tomonidan ozod qilingan. Urush paytida shahar juda koʻp azob chekdi.

1948-yil 4-yanvarda Yangon Birma Ittifoqining poytaxti boʻldi.

1948-yilda Birma mustaqillikka erishganidan koʻp oʻtmay, koʻplab koʻcha va park nomlari Birma nomlari bilan almashtirildi. 1989-yilda shahar ingliz Rangun oʻrniga Yangon nomini qaytardi. Mustamlakachilikdan keyingi davrda Yangon faol rivojlandi. 1950-yillarda shaharning Taketa, Shimoliy va Janubiy Okkalapa kabi hududlari sunʼiy yoʻldosh shaharlar sifatida qurilgan boʻlsa, 1980-yillarda Xlaingthaya, Shvepita va Janubiy Dagon qurilgan. Katta Yangonning maydoni taxminan 600 km².

Yangon Quyi Myanmada Yangon va Pegu daryolarining qoʻshilishida, Moutama koʻrfazidan (Martaban) taxminan 30 km uzoqlikda joylashgan.

Yangon iqlimi subekvatorial. Yomg'irli mavsum maydan oktyabrgacha davom etadi, bu davrda yillik yog'ingarchilikning koʻp qismi tushadi; Quruq mavsumda (noyabrdan aprelgacha) yog'ingarchilik minimal. Quruq mavsumda havo issiq: o'rtacha maksimal +37 °C aprelda, o'rtacha minimal +24,3 °C^[12].

Mamlakat Yangon taraqqiyot qoʻmitasi (YCDC) tomonidan boshqariladi. Qoʻmita shaharsozlik masalalarini ham muvofiqlashtiradi. Shahar 4 ta tumanga boʻlingan. Tumanlar 33 ta tumanni birlashtiradi. Har bir tumanni obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish masalalari boʻyicha qarorlar qabul qiladigan tuman rahbarlari qoʻmitasi boshqaradi. Ularning yurisdiktsiyasi yoʻldosh shaharlarga taalluqli emas^[13].

Yangon Myanmadagi eng gavjum shahar, ammo shahar aholisining hisob-kitoblari juda xilma-xildir (Myanmadagi oxirgi aholini roʻyxatga olish 1983-yilda oʻtkazilgan). Birlashgan Millatlar Tashkiloti 2010-yilda shahar aholisini 4,35 million kishi deb hisoblagan, ammo AQSh Davlat departamentining 2009-yilgi hisob-kitobiga koʻra, shahar aholisi 5,5 millionni tashkil etgan^[14]. AQSh Davlat departamentining taxmini aniqroq boʻlishi mumkin, chunki BMT hisob-kitobida soʻnggi yigirma yil ichida shahar chegaralarining kengayishi hisobga olinmagan. 1948-yildan keyin shahar aholisi mamlakatning boshqa mintaqalaridan (asosan Birma) 1950-yillarda Janubiy Okkalapa va Taketa kabi sunʼiy yoʻldosh shaharlarga, 1990-yillarda esa Sharqiy, Shimoliy va Janubiy Dagonga koʻchishi tufayli shahar aholisi sezilarli darajada oʻsdi. Poytaxtni Neypidoga koʻchirish toʻgʻrisidagi qaror nomaʼlum miqdordagi davlat xizmatchilarining boshqa joyga koʻchirilishiga olib keldi.

Yangon — mamlakatdagi eng koʻp millatli shahar. Ikkinchi jahon urushidan oldin Yangon aholisining nisbiy koʻpchiligi hindlar edi, ammo bugungi kunda shahar aholisining asosiy qismi birma millatiga mansub. Katta jamoalarga Hindiston va boshqa Janubiy Osiyo mamlakatlari va birma xitoyliklari kiradi, ular hali ham asosan shahar markaziga tutashgan mahallalarda yashaydilar. Aralash nikohlar, ayniqsa, birma va xitoy oʻrtasida kam uchraydi. Shaharda shuningdek, Arakan va Karen aholisi ham katta.

Asosiy muloqot tili birma tilidir. Oʻrganish uchun mashhur tillar, ingliz tilidan tashqari, xitoy, yapon, frantsuz va koreys tillari hisoblanadi^[15].