Mangʻishloq

Mangʻishloq (qozoqcha: Маңғыстау түбегі) – Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻogʻidagi yarim orol, Qozogʻiston tarkibida joylashgan. Mang‘ishloq nomi qadimdan mashhur boʻlib "Devonu lugʻotit turk", "Tarixi Abulxayirxoniy", "Abdullanoma" kabi asarlarda ham tilga olingan.

Yarim orolning janubi-gʻarbiy qismi tekislik va bu yerlarda baʼzan dengiz sathidan past botiqlar (masalan, Qoragiye – 132 m) uchraydi. Janubi-sharqida Mangʻishloq platosi (278 m gacha), shimolida Qoratov, Shimoliy va Janubida Oqtov togʻlari (balandligi 556 m gacha) bor. Mang‘ishloq ohaktosh, qumtosh, gilli slanetslardan tarkib topgan. Tuproqlari sur-qoʻngʻir, shoʻrxok, shoʻrtob tuproq va taqirlardan iborat. Katta neft va gaz konlari, qoʻngʻir koʻmir, marganets, temir rudasi va fosforit konlari topilgan. Choʻl oʻsimliklari (shuvoq, shoʻra, chayir, burgan, saksovul va hokazolar) oʻsadi. Yaylov chorvachiligi rivojlangan. Fort-Shevchenko porti bor. Neftchilarning Uzen va Jetiboy shaharlari rivojlanib bormoqda.^[1]

Mangʻishloq boy tarixga ega boʻlib. Arxeologlar Saritosh koʻrfazi sohillarida, Tubqoragan yarim orolida, Shaxbagata va Kumakape daryolari vodiylarida koʻplab paleolit davridan qolgan ​​yodgorliklarini topganlar^[2]. Fort-Shevchenko shahar maʼmuriyati hududidagi Shaxbagata uchastkasidan topilgan qadimiy qurollar Olduvay madaniyati tegishli deb topilgan^[3].

Kaspiy dengizi sohilidagi Qoʻsquduq manzilgohi (miloddan avvalgi 5-ming yillik oxiri – 4-ming yillikning birinchi yarmi) neolit davriga toʻgʻri keladi, u yerdan topilgan topilmalar Oyuqlin madaniyatiga tegishli deb topilgan.

Qosquduq manzilgohida paleolit davriga oid inson qabrining topilganligi bu joyni Qozogʻistondagi eng qadimiy manzilgohlardan biri boʻlishiga sababchi boʻlgan^[4][5]. Miloddan avvalgi 5-ming yillikda Oyuqlin madaniyati oʻrnini Tuluz madaniyati egallagan.

Mangʻishloqda 362 dan ortiq soʻfiy va avliyolarning majmualari va qabristonlari bor. Ularning aksariyati Oʻrta Osiyoda islom dinini targʻib qilgan Xoja Qoz urugʻidan boʻlgan soʻfiylarga tegishli. Oʻrta asrlarda Mangʻishloq va Ustyurt Sharq va Gʻarb oʻrtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarning darvozasi boʻlib xizmat qilgan. Qadimda pecheneg qabilalarining bir qismi Orol va Kaspiy dengizlari orasidagi shimoliy hududlarni tark etib, Mangʻishloqga kelgan. Keyinchalik Mangʻishloqdagi pecheneglar oʻrnini oʻgʻuzlar egallagan. Ayrim hujjatlarda ular turkmanlar deb ham ataladi. Hozirgi kunda bu yerda faqat qozoqlar istiqomat qiladi.

Mangʻishloqdagi qozoqlar Adayning Olchin urugʻidan kelib chiqqan deb ishoniladi. Rivoyatlarga koʻra, Turkistonda markaziy xon hokimiyati zaiflashganidan keyin Aday oʻziga yangi vatan topishga qaror qilgan. Uning yonida ot va qilich bor edi. Shunda Aday ozodlik va haqiqatga tashna botirlarni yigʻib, dashtga yaʼni Mangʻishloqqa olib ketgan va u yerda magʻrur Aday xalqining yangi qabilasi – jangovar va birlashgan, barcha mazlum qabilalar himoya qiladigan va boshpana beradigan yangi qabila paydo boʻlgan. Xiva xoniga qaram boʻlgan sobiq turkman qabilalarining bir qismi Aday tarkibiga kirsa, yana bir qismi hozirgi Stavropol oʻlkasiga koʻchib oʻtgan.

19-asrning 40-yillari boshlarida ruslarning Kaspiy dengizi orqali Buxoro amirligi va asosan Xiva xonligi bilan aloqa oʻrnatgan yagona nuqta Mangʻishloq boʻlgan^[6].

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.