Dezinformatsiya

Dezinformatsiya — tashviqot yoki propagandaning bir qismi boʻlib, odamlarni aldash uchun ataylab tarqatilgan yolgʻon axborot sifatida taʼriflanadi.^[1] Rus manbalarida esa „Dezinformatsiya bu — raqobatchiga yoki biznes sherigiga yanada samarali jangovar harakatlar, hamkorlik qilish, axborotning sizib chiqishini tekshirish va uning chiqib ketish yoʻnalishini tekshirish hamda qora bozorning potentsial mijozlarini aniqlash uchun ataylab yolgʻon yoki buzib koʻrsatilgan axborot yaratish va tarqatish jarayoni^[2]“ deya tariflangan.

Bugun, bir kunda, biz 15-asrdagi odamlarning umri davomida olganidan koʻra koʻproq maʼlumot olamiz. Masalan, bundan atigi bir asr oldin inson hayotida atigi 50 ta kitob oʻqiy olardi.

Martin Gilbert tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, 1986-yilda bir kishi 40 ta gazetaga joylashtirilishi mumkin boʻlgan maʼlumotni olgan. 2007-yilda Internet va televideniyadan qulay foydalanish tufayli ularning soni sezilarli darajada oshdi: har kuni bir kishi oladigan maʼlumot 174 ta gazetaga toʻgʻri keladi.^[4]

Har kuni biz yuzlab xabarlarni olamiz, bizni qiziqtiradigan yoki eʼtiborimizni tortadigan kontentni isteʼmol qilamiz va tez-tez baham koʻramiz. Ammo axborotlarning bunday mavjudligi uchun toʻlash kerak boʻlgan narx bor: bu axborot oqimida biz qasddan va ataylab qilinishi mumkin boʻlgan manipulyatsiyalarga duch kelamiz, ular bizni onlayn va oflayn rejimda taqib etadi. Shuning uchun yuqori sifatli axborotni manipulyatsiya yoki yolgʻon maʼlumotlardan farqlashni oʻrganish muhimdir. Masalan, hayratlanarli sarlavhalar, klik-beytlar, soxta mutaxassislarning mulohazalari, pullik yoki „yashirin“ reklama shular jumlasidandir. Dezinformatsiyalar hayotimizda shunchalik keng tarqalganki, notoʻgʻri axborot tushunchasi Dictionary.com saytida 2018-yil soʻzi sifatida baholandi.

Agar biz ulkan global media makonini okean bilan solishtiradigan boʻlsak, dezinformatsiya bizning axborot ekotizimimizni ifloslantiradigan, bir-biri bilan muloqot qilish qobiliyatini buzadigan, jamiyatni beqarorlashtiradigan va qutblantiradigan plastik axlatdir.

Soxta yangiliklar doimo mavjud boʻlgan. Agar notoʻgʻri maʼlumot beixtiyor tarqalsa, bu oʻz-oʻzidan xavf tugʻdirmaydi. Umuman olganda, bunday xabarlar odatda „gazeta oʻrdaklari“ yoki notoʻgʻri maʼlumotlar deb ataladi va baʼzi yolgʻon xabarlar hatto kulgili boʻlishi mumkin. Bunday hollarda, ular shunchalik boʻrttirilgan va oʻtkir boʻlishi mumkinki, ularni oʻzlari uchun moʻljallangan narsa sifatida qabul qilish mumkin: satira sifatida.

Oʻz navbatida, chalgʻituvchi va yolgʻon maʼlumotlar, agar u aldash yoki taʼsir qilish maqsadida maxsus tarqatilsa, xavfli boʻladi. Bunday hollarda biz dezinformatsiya haqida gapiramiz. Shunday qilib, uning ishonchsiz maʼlumotlardan asosiy farqi koʻzlangan maqsadning mavjudligidadir.^[5]

Shuningdek, dezinformatsiyaning oʻzi axborotning manipulyatsiya qilish jarayonidir, masalan: toʻliq boʻlmagan yoki toʻliq, lekin allaqachon keraksiz axborotlarni taqdim etish orqali kimnidir chalgʻitish, kontekstni buzish, axborotlarning bir qismini buzish mumkin boʻladi.

Bunday taʼsirning maqsadi har doim bir xil — raqibni manipulyator xohlagan ishni qilishga undash. Oʻziga nisbatan dezinformatsiya yoʻnaltirilgan subyektning harakati manipulyator uchun zarur boʻlgan qarorni qabul qilish yoki manipulyator uchun noqulay boʻlgan qarorni qabul qilishdan bosh tortishdan iborat boʻlishi mumkin. Lekin har qanday holatda ham yakuniy maqsad — raqib tomonidan amalga oshiriladigan harakatlarni boshqarish boʻlib qoladi.

Shuning uchun ham dezinformatsiya inson faoliyatining mahsuli boʻlib, u notoʻgʻri taassurot yaratishga urinadi va shunga mos ravishda kerakli harakatlar yoki harakatsizlikka undaydi.

• muayyan shaxsni yoki shaxslar guruhini (shu jumladan, butun xalqni) chalgʻitish;
• manipulyatsiya qilish (bir shaxs yoki bir guruh shaxslarning harakatlari bilan);
• biror muammo yoki ob’ekt haqida jamoatchilik fikrini shakllantirish.

Dezinformatsion tadqiqotlar amaliy tadqiqot sohasi sifatida kengayib bormoqda.^[6]

Akademik adabiyotlarda dezinformatsiyani tarqatishning toʻrtta asosiy usuli mavjud:^[7]

1. Tanlangan senzura.
2. Qidiruv reytingini manipulyatsiya qilish.
3. Buzish va ozod qilish
4. Toʻgʻridan-toʻgʻri dezinformatsiyani tarqatish

Shuni hisobga olish kerakki, dezinformatsiya Internetda tezroq tarqaladi va raqamli davrdan oldingi davrga qaraganda kamroq nazorat qilinadi. Ijtimoiy tarmoqlarda bir necha daqiqada istalgan material joʻnatilishi, „layk“ qoʻyilishi yoki sharhlar obyektiga aylanishi mumkin. Shunga koʻra, bu dezinformatsiyani tarqatish vazifasini sezilarli darajada osonlashtiradi: bugungi kunda deyarli har bir kishi ijtimoiy tarmoqdagi akkauntga ega va shuning uchun har bir foydalanuvchi (hech boʻlmaganda nazariy jihatdan) dezinformatsion materiallarni tayyorlash va ularni keng auditoriyaga yetkazish imkoniyatiga ega.^[8]

Shu sababli, Dezinformatsiyaning tarqalishiga hissa qoʻshmaslik uchun barcha saʼy-harakatlarni amalga oshirish juda zarur.

Hozirgi axborot ekotizimini tushunish uchun biz uchta elementni ajratishimiz kerak:

1. Yaratilayotgan va baham koʻriladigan har xil turdagi kontent
2. Ushbu kontentni yaratganlarning motivlari
3. Ushbu kontentni tarqatish usullari^[9]

1. ↑ „Ion Mihai Pacepa and Ronald J. Rychlak (2013), Disinformation: Former Spy Chief Reveals Secret Strategies for Undermining Freedom, Attacking Religion, and Promoting Terrorism, WND Books, pp. 4–6, 34–39, 75, ISBN 978-1-936488-60-5“.
2. ↑ Гл. ред. А.М.Прохоров. Большая Советская Энциклопедия. — 3. — М.: Советская Энциклопедия, 1972. — С. 29. — 592 с.. 
3. ↑ „disinformation“.
4. ↑ „В мире неопределенности: охота за нашим вниманием“.
5. ↑ „What is disinformation? What is the difference between misinformation and disinformation? And when does false news become dangerous? An introduction to a complex problem.“.
6. ↑ Tandoc, Edson C. The facts of fake news: A research review. // Oxford : Wiley, 2007. — 2019.. 
7. ↑ Joshua Tucker, Andrew Guess, Pablo Barbera, Cristian Vaccari, Alexandra Siegel. Social Media, Political Polarization, and Political Disinformation: A Review of the Scientific Literature // SSRN Electronic Journal. — 2018. — ISSN 1556-5068. — doi:10.2139/ssrn.3144139.. 
8. ↑ „Чем отличается недостоверная информация от дезинформации? И при каких условиях ложные сообщения начинают представлять опасность? Введение в комплексную проблематику.“.
9. ↑ „Fake news. It’s complicated. Claire Wardle“.

Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024)