xu-do

XUDO Bu ot tojik tilida 'oʻz' maʼnosini ifodalaydigan xud birligiga (q.) -o koʻshimchasini (ТжРС, 543) qoʻshib hosil qilingan boʻlib, 'Ollo' maʼnosini anglatadi (ТжРС, 429; OʻTIL, II, 336).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (III-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

[ fors. - iloh, xudo; hukmdor xoʻjayin ]

1 Diniy tushunchaga, xususan Islom diniga koʻra, butun mavjudotni, butun olamni yaratgan va uni boshqaruvchi oliy ilohiy kuch; har qanday dinning eʼtiqod qilish asosi (musulmonlarda: "Alloh" soʻzining sinonimi). ◆ Xudo butun jonivorlarni yaratib boʻlib, har qaysisiga umr ulashadigan boʻlibdi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ ◆ -Mirzo Anvar inimga xudo martaba ato qilgan emish deb eshitdim, — dedi Safar boʻzchi.. A.Qodiriy, „Mehrobdan chayon“

Avvali xudo. Avvalo Xudoning xohishi, qudrati bilan. ◆ [Ibn Yamin:] Qizimning jonini avvali xudo, qolaversa, siz asrab qoldingiz. K.Yashin, „Hamza“ . Azbaroyi xudo. ◆ -Agar eshikni yopib uxlasang, azbaroyi xudo, hujrangda bir haftagacha tong otmaydi, — dedi Mirvali. A.Qodiriy, „Kichik asarlar“ .

Xudo asrasin (yoki saqlasin) Biror noxushlik, falokat, zararli kimsaga yoʻliqmaslikni tilab aytiladigan ibora. ◆ Ishqilib, oʻzingga ehtiyot boʻl, bolam. Biror falokatdan xudo asrasin! Gʻulom, „Mashʼal“ . ◆ [Meʼmor:] Munofiqlardan xudo asrasin! muhsin, „Meʼmor“ .

Xudo berdi Baxtli, davlatli boʻldi yoki nima istasa, shuni qila oladi kabi maʼnolarni ifodalaydi. ◆ Keyin Gulnorga xudo beradi, u erka, arzanda xotin boʻlib, erga suyalib, koʻngliga nima kelsa, shuni qiladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Xudo bilsin (yoki biladi) Kim biladi deysiz, ehtimol. ◆ Qorongʻida yaxshi ajratolmadim, tusini gʻira-shira anovi qora Homidga oʻxshatdim. Tagʻin umi, boshqami, xudo bilsin, shatir-shutir qildida, chiqib ketdi. A.Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Xudo koʻrsatmasin Biror koʻngilsiz voqea yuz bermasligini tilab aytiladigan ibora. ◆ Agar bu kasallik mahalliy xalqqa ham yuqsa bormi, xudo koʻrsatmasin, anaunda koʻrasiz qiyomatni.. K.Yashin, „Xamza“ .

Xudo koʻtarsin! yoki Xudo olsin! qargʻ. Biror kimsaga boʻlgan nafratni ifodalab, unga oʻlim tilab aytiladigan ibora. ◆ Zulfizar ichida: "Xudo koʻtarsin seni" dedi-yu, qadamini tezlatdi. K.Yashin, „Hamza“ .

Xudo rahmati yoki Xudo rahmat qilsin Rahmatli (marhumni hurmat bilan tilga olganda aytiladigan ibora). ◆ Kitoblar ikki joyda yolgʻon aytishni maʼqul degan ekanlar: bittasi — eru xotinning orasida, ikkinchisi — ikki moʻʼminni bitirish uchun. Buni xudo rahmati domlam oʻqib berar edilar, — dedi Safar boʻzchi. A.Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ . ◆ [Olchinbek:] Boshingizga tushgan ishlarning hammasidan xabarim bor. Kampirning oʻlimi, xudo rahmat qilsin, yangi yozgan asarlaringizning yoʻq qilinishi.. K.Yashin, „Hamza“ .

Xudo urgan 1) yomon, razil, yaramas. ◆ Xoʻjayin togʻang juda xudo urgan odam. Uying kuygur, shuncha yil ishlatib, endi koʻchaga tashlaydimi? Oybek, „Tanlangan asarlar“ . 2) nochor, rasvo. ◆ Men sizga: "Qopongʻich, jangari it topib keling!" desam, xudo urgan itni topib kelibsiz. "Latifalar" .

Xudo urdi Rasvo boʻldi; ishning pachavasi chiqdi. ◆ [Odam] Ichkilikka berildimi, xudo urdi, Obroʻ ketib, yoʻqoladi tamom burdi. T.Ioʻldosh . ◆ Keyin yerga engashib, qoʻllariga katta bir tosh oldilar. Yuragim shuv etdi: "Obbo, xudo urdi", dedim. P.Tursun, „Oʻqituvchi“ .

Xudo urdiketdi Nahotki shunday boʻlsa? ◆ Qoʻying-ey, Rahimjon, gapirmang-ey! Xudo urdi-ketdi. Qizim qoʻlingizga tushgandan beri bir kun roʻshnolik koʻrmadi. A.Qahhor, „Sarob“ .

Xudo uribdimi Boʻlmagan gap, oʻlibmanmi, naxotki shunday boʻlsa? ◆ Meni xudo uriptimi, unday deganim yoʻq.

Xudo xayringni bersin Yaxshi tilak, minnatdorlik bildiruvchi ibora. ◆ Jon birodar, xudo xayringni bersin, bu yaxshiligingni ikki dunyoda unutmasman. S.Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

Xudo haqi Toʻgʻrisi; chindan ham, haqiqatda ham. ◆ Xudohaqi, odam haddan tashqari qoʻrqsa, qiziq boʻlar ekan. A. Qahhor, „Sarob“ .

Xudoga nima yozdim? Nima gunoh qildim, gunohim yoʻq ediku?!" mazmunidagi ibora. ◆ [Matpano:] Xudoga nima yezdim? Nahot utgan-ketganning qoʻliga termilib, qarib-chirib ado boʻlajakman? S.Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

Xudoga soldim Jazosini xudo bersin. ◆ Gulsumbibi qizining boshini siladi, yigʻlab gapirdi: -Koʻy, qizim, Nuri tuhmat qilgan boʻlsa, xudoga soldim. Oʻzi bir kun jazosini tortar, bir kun izza boʻlar. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Xudoga topshirdim Xayrlashish chogʻida aytilib, xudo har qanday yomonlikdan asrasin, sogʻ boʻl, omon boʻl, degan mazmunni bildiradi. ◆ Xudoga topshirdim, Kumush, qazom yetib koʻrolmay qolsam, mendan rozi boʻl! A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Xudoga (ming marta, beadad) shukur! 1) biror narsaga erishilganda aytilib, mamnunlik, shukronani bildiradi. ◆ Xudoga shukur, toʻy koʻrdim, chimildiqqa kirdim, orzu-havas koʻrdim. I.Rahim, „Chin muhabbat“ . 2) oʻzaro hol-ahvol soʻrashilganda, javob tarzida aytiladi. ◆ [Otabek:] Tuzukmisiz, ota? -Xudoga shukur! — dedi Hasanali. A.Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Xudoyimdan oʻrgulay Xudoga shukur. ◆ -Xudoyimdan oʻrgulayki, — dedi Kumush entikib va dahshatlanib, — yomonlarning jazosini oʻzi bergan. A.Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

2 Koʻpxudolikda olamning qandaydir bir qismining oliy hukmdori. ◆ Sevgi xudosi. Urush xudosi. ◆ Goʻzallikning qoshida axir Choʻkka tushgan hatto xudolar. A.Oripov .

Tangri, Rabb/Robb.

ХУДО. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

• Altaycha: кудай
• Osetincha: хуцау
• Qorachoy-Balqarcha: тейри
• Urumcha: ałłax
• Yangi Oromiycha: ܐܠܗܐ
• Yoqutcha: таҥара