Һаплотөркемнәр
Һаплотөркемнәр (Гаплогруппалар) - кешелек генетик тарихын өйрәнә торган фәндә (популяцион генетикада) бертигез мутацияле уртак борынгы бабасына ия булучы һаплотөрләр (гаплотиплар) охшаш төркемнәре. Мутация - бернуклеотидлы полиморфизм.
Һаплотөркем төшенчәсе генетик генеалогиядә актив кулланыла. Генетик генеология Y-хромосомалы (Y-ДНК), митохондриаль (мтДНК) һәм ГКГ- һаплотөркемнәрне тикшерә.
Тасвир
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Генетик маркерлар (билгеләр) Y-ДНК нибары ата юнәлеше аша Y-хромосома белән тапшырыла, димәк атадан улларына, хатын-кызларның Y-хромосомасы юк. мтДНК маркерлары ана линиясе буенча анадан барлык балаларына тапшырыла.
Шулай итеп, тик ир-атлар Y-ДНК маркерларына ия була.
Табигый сайланыш һаплотөркемне булдырган мутациягә карата эш итми дип фаразлана. Шуңа күрә очраклы флуктуацияләр һаплотөрләр санын үзгәртә.
Популяция бөкесе эффекты һаплотөркемне географик тайпылышына китерә.
Төрләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]2015 елга 22 һаплотөркем ачылган, аларның 20 се яхшы тикшерелгән.
| Кеше Y-хромосомасы һаплотөркемнәренең эволюцион агачы | |||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Y-хромосомалы Адәм | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| A00 | A0-T | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| A0 | A1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| A1a | A1b | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| A1b1 | BT | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| B | CT | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| DE | CF | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| D | E | C | F | ||||||||||||||||||||||||||||||
| GHIJK | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| G | HIJK | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| H | IJK | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| IJ | K | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| I | J | LT | |||||||||||||||||||||||||||||||
| L | T | NO | |||||||||||||||||||||||||||||||
| N | O | P | |||||||||||||||||||||||||||||||
| S | M | Q | R | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
2002 елга кадәр гадирәк гаплотөркемнәр атамалары кулланылды.
| Искергән | HG1 | HG2 | HG3 | HG8 | HG9 | HG12 | HG16 | HG21 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| YCC | R1b | I | R1a | E3a | J | K | N3 | E3b |
Шулай ук митохондриаль ДНК һаплотөркемнәре тикшерелә, ләкин сирәкрәк.
Татар милләте һаплотөркемнәре
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Мисал өчен 2004 елдагы тикшеренүләр буенча татар милләтендәге иң таралган һаплотөркемнәр исемлеге[1]:
- Тикшеренүләр саны N = 126
Һаплотөркемнәр өлешләре:
- Һинд-фарсы-арий R1a (z93 һәм z280) = 34.1%
- Фин-угыр N3 = 18.3%
- Балтыйк N2 = 4,8%
- Кельтик R1b = 8.7%
- Скандинав һәм балкан I = 4%
- Маңгул С3 = 1,6%
- Себер Q = 0.8%[2]
Әлбәттә, тикшеренүләр санын арту белән бу өлешләр төгәлрәк үзгәреп була.
Тулырак тәхлил буенча татар һаплотөркемнәре бүленеше фарсы (көнбатыш иранлы) һаплотөркемнәре бүленешенә бик охшаган [3] (Фин-угыр N исәпкә алмаган очракта), шулай итеп татар бабалары - борынгы иран халкы булып әүвәл заманда Иран яки Үзәк Азиядән Идел-Урал төбәгенә килгәч, төркиләшә һәм фин-угыр-балтыйк халыклары белән өлешчә кушыла дип фаразы бар[4].
Һаплотөркемнәр тасвиры
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- R1a Көнчыгыш Аурупада һәм Үзәк Азиядә таралган һаплотөркем, ләкин һәр һаплотөркемдә төрле сниплар (Single Nucleotide Polymorphism) бар. Мәсәлән татарларда R1a-z93 иң таралган, ләкин R1a-z280 да бар, барлыгы 34%. Урысларда R1a-z280 иң таралган (46%), украиннарда (54%), полякларда (60%). R1a-L342.2 таҗикларда (60%), кыргызларда (50%) таралган.
- R1b Көнбатыш Аурупада бик таралган, аеруча кельтик халыкларда: басклар — 88,1 %, испаннар — 70 %, бельгиялеләр — 63 %, итальяннар — 40 %, алманнар — 39 %, норвеглар — 25,9. Кайбер чыганаклар буенча башкортларда 47,6%, татарларда 8,7% тәшкил итә.
- N һаплотөркеме фин-угыр халыклары арасында таралган. Финнарда һәм саха-якутларда 80% тәшкил итә, раса аермасына карамастан финнар һәм якутлар Y хромосома буенча бик якын.
- I1a һаплотөркеме скандинав һәм кайбер балкан халыклары арасында таралган: итальяннар (Сардиния) — 42,3 %, боснияле — 42,0 %, норвеглар — 40,3 %, шведлар — 40,0 %, датчаннар — 38,7, словеннар — 38,2 %, серблар — 29,2 %
- I2 һаплотөркеме балкан халыклары арасында таралган.
- E1b һаплотөркеме Борынгы Мисырда, Африкада барлыкка килгән, Якын Көнчыгышта, борынгы халыкларда - яһүдләр, греклар, һәм Урта диңгезле халыклар арасында таралган. Искиткеч факт, ләкин Альберт Эйнштейн, Адольф Гитлер, Нельсон Мандела, Наполеон шушы E1b һаплотөркеме ияләре.
- G һаплотөркеме Кавказ халыклары арасында таралган. Осетиннар 60%, абхазлар 50%, гөрҗиләр 30%.
- J1 һаплотөркеме гарәп илләрендә таралган. Ямән (76%), Согуд Гарәбстаны (64%), Катар (58%), аварлар (67%), яһүдләрдә дә бар.
- J2 һаплотөркеме Урта диңгез буенда, аеруча Греция, Италиядә, Кавказда таралган. Ингушлар - 89%, чеченнар - 57%, Төркиядә - 30%, Азәрбайҗанда - 24%.
- C3 - маңгул һаплотөркеме, казакъларда 42%, кыргызларда 26%.
- О3 - Кытай һаплотөркеме, хән халкы төп һаплотөркеме.
- Q - Себердә барлыкка килгән, фаразлавынча төрки патша Ашина нәселенең һаплотөркеме, Себердән бөтен Америкада таралган. Латин Америкасы җирле халыклары - Q һаплотөркеме ияләре - майя, ацтеклар һ.б.
Шулай ук карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ Tambets et al. (2004).
- ↑ http://haplogroup.narod.ru/tatar.html
- ↑ http://www.hotel-ludwig.net/content/struktura-gaplogrupp-tatar-i-persov-zapadnyh-irancev 2016 елның 4 март көнендә архивланган. Структура гаплогрупп татар и персов (западных иранцев)
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2016-03-04, retrieved 2015-07-07