Çad
Çad (Arapça: تشاد; Fransızca: Tchad), resmi adıyla Çad Cumhuriyeti, Kuzey-Orta Afrika'da denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Kuzeyde Libya, doğuda Sudan, güneyde Orta Afrika Cumhuriyeti, güneybatıda Kamerun ve Nijerya (Çad Gölü), batıda ise Nijer ile komşudur.
Çad | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Encemine 12°6′K 15°2′D / 12.100°K 15.033°D | ||||||
| Resmî dil(ler) | |||||||
| Etnik gruplar (2009 nüfus sayımı[1]) | |||||||
| Demonim | Çadlı | ||||||
| Hükûmet | Üniter yarı başkanlık cumhuriyeti | ||||||
| |||||||
| Yasama organı | Ulusal Geçiş Konseyi | ||||||
| Fransa'dan bağımsızlık | |||||||
| |||||||
| Yüzölçümü | |||||||
• Toplam | 1.300.000 km2 (20.) | ||||||
• Su (%) | 1,9 | ||||||
| Nüfus | |||||||
• 2024 tahminî | 19.093.595[2] (66.) | ||||||
• Yoğunluk | 14,4/km2 | ||||||
| GSYİH (SAGP) | 2023 tahminî | ||||||
• Toplam |  $32,375 milyar[3] (147.) | ||||||
• Kişi başına | $1806[3] (178.) | ||||||
| GSYİH (nominal) | 2023 tahminî | ||||||
• Toplam | $12,596 milyar[3] (145.) | ||||||
• Kişi başına | $702[3] (183.) | ||||||
| Gini (2018) | 37.5[4] orta | ||||||
| İGE (2022) | 0.394[5] düşük · 189. | ||||||
| Para birimi | CFA frangı (XAF) | ||||||
| Zaman dilimi | UTC+1 (BAS) | ||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||
| Telefon kodu | +235 | ||||||
| ISO 3166 kodu | TD | ||||||
| İnternet alan adı | .td | ||||||
Kuzeyde çöl bölgesi, merkezde yarı-kurak Sahel kuşağı ve güneyde daha verimli olan Sudan Savanı bölgesi Çad'ın başlıca bölgeleridir. Ülkenin ismini aldığı Çad Gölü, Çad'ın en büyük ve Afrika'nın ikinci büyük sulak alanıdır. Başkent N'Djamena en büyük şehirdir. Resmi diller Arapça ve Fransızcadır. Ülke 200'den fazla etnik ve dilsel topluluğa ev sahipliği yapmaktadır. İslam (%51.8) ve Hristiyanlık (44.1%) en yaygın iki dindir.[6]
MÖ 7. binyıldan başlayarak büyük insan grupları Çad havzasına göç ettiler. MS 1. binyılın sonlarına dek Çad'ın Sahel kuşağından geçen trans Sahra ticaret yollarını ele geçirmeye çalışan birçok imparatorluk kuruldu ve yıkıldı.
Bölge 1920'de Fransa'nın egemenliğine girdi ve Fransız Ekvatoral Afrikası'na dahil edildi. 1960'ta François Tombalbaye liderliğinde bağımsızlık ilan edildi. Tombalbaye'nin Müslüman kuzeye yönelik politikalarına duyulan öfke 1965'te uzun süren bir iç savaşın patlak vermesine yol açtı. 1979'da isyancılar başkenti ele geçirdi ve Güney'in hegemonyasına son verdi. Ancak ayaklanma liderleri arasında yeni bir savaş Hissène Habré'nin rakiplerini yenmesine kadar sürdü. 1978'de Libya'nın saldırısıyla başlayan Çad-Libya Savaşı Fransız askeri müdahalesiyle 1987'de son buldu. Hissène Habré de 1990'da general Idriss Déby tarafından devrildi. 1991'de Fransız desteğiyle Çad silahlı kuvvetlerinin modernizasyonu başlatıldı. 2003'ten bu yana süren Sudan'daki Darfur sorunu Çad sınırlarının içine yayıldı ve ülkenin istikrarsızlaşmasına neden oldu. Zaten yoksul olan ülke ve halk, sınıra yakın bölgelerde kurulan kamplar ve çevresine yerleşen yüz binlerce Sudanlı mülteciyi ağırlama mücadelesi verdi.
Birçok siyasi parti faaliyet gösterse de Çad'da tüm güçler eski cumhurbaşkanı Déby'nin kurduğu Vatansever Kurtuluş Hareketi'nin elindedir. Ülke siyasal şiddet ve darbe girişimleriyle boğuşmaya devam etmektedir. Çad dünyanın en yoksul ve en yolsuz ülkelerinden biridir; halkın çoğu geçimlik tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Petrol satışı 2003'te geleneksel pamuk endüstrisini geçerek ana ihracat kalemi olmuştur. Çad'ın insan hakları sicili zayıftır. Keyfi hapis cezaları, yargısız infazlar, hem güvenlik güçleri hem de silahlı milisler tarafından özgürlük kısıtlamaları gibi hak ihlalleri sık görülmektedir.
Tarih
değiştirBorkou-Ennedi-Tibesti bölgelerinde bulunan arkeolojik kalıntılardan MÖ 2000 yıllarında bölgede insan yerleşimine ait kanıtlar bulunmuşsa da bilim adamları Çad'ın kuzeyinde mükemmel iklim ve çevre koşulları göz önüne alarak yerleşimi MÖ 7.000 yılına dek indirmektedir.[7] Medeniyetlerin kesişme noktası olan Çad'da arkeolojik kalıntı ve sözlü tarih derlemelerinden anlaşıldığı kadarıyla bilinen en eski uygarlık Sao Dönemi olup ardından Kanem İmparatorluğu kurulmuştur.[8] MS 1.000'li yıllara dek Sahra ticaret yollarını elinde tutan imparatorluk, Müslüman Araplar tarafından yıkılmıştır. 20. yüzyılda Fransız sömürgesi olan ülkede keten üretimi teşvik edilmiştir. 11 Ağustos 1960 tarihinde bağımsızlığını kazanan ülkenin ilk devlet başkanı Çad İlerici Partisi'nin başkanı PPT'nin lideri François Tombalbaye olmuştur.[9][10] Tek parti rejiminden rahatsız olan Müslümanlar iki yıl sonra ayaklanmışlar ve ülkede iç savaş çıkmıştır. Diktatör Tombalbaye 1975 yılında tahttan indirilip öldürülmüştür.[11] 1979'da isyancılar başkenti ele geçirince ülkede istikrar yeniden bozulmuştur. Bu dönemde Fransızların ülkedeki varlığı da tehlikeye düşmüş, ek olarak bir de Libya ordusu Çad'ı işgal girişiminde bulunmuş, Libya - Çad savaşı başlamıştır[12] Fransız destekli Hissène Habré'nin seçilmesi, Libya ordusunun ülkeden çıkarılması sağlanmışsa da Habre'nin diktatörlüğünde en az 40.000 kişi katledilmiştir.[13][14] Habre'nin generali Idriss Déby'nin 1990 yılında diktatörü devirmesiyle bugüne gelinmiştir.[15]
2001, 2005 ve 2006 yıllarında düzenlenen başkanlık seçimlerini kazanan Debi, ülkenin tekrar iç savaşa sürüklenmesine engel olamamıştır.Birleşmiş Milletler etnik şiddetin gittikçe arttığı ülkede Darfur'da gerçekleşen soykırıma benzer olayların yaşanabileceğine dikkat çekmiştir.[16] Sudan destekli Birleşik Değişim Cephesi gerillaları 1 Şubat 2008 günü Massaguet bölgesinde İdris Debi'ye bağlı kuvvetlere üstünlük sağlayarak 2 Şubat 2008 günü başkent N'Djamena'ya girmiş, ABD ve Fransa gibi Batı ülkeleri büyükelçiliklerinin tahliye hazırlıklarına başlamışlardır.[17]
Osmanlı ile İlişkiler
değiştir18. yüzyılda Osmanlıların buradaki Müslüman nüfusa askeri eğitim vermek amaçlı birlik gönderdiği bilinmektedir. Askerlerden bazılarının dönmeyip buraya yerleştiği ve günümüzde Osmanlı torunu olduklarını söyleyen insanlar bulunduğu söylenmektedir.[18] Fizan Sancağı ve Trablusgarp Eyaleti'ne bağlı olarak sahraaltı Afrika ile ilişkiler sürmüştür.[19] 19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.[20]
Coğrafya
değiştirOrta Afrika'da, Libya'nın güneyinde konumlanmıştır. Sınır komşuları: Kamerun 1.094 km, Orta Afrika Cumhuriyeti 1.197 km, Libya 1.055 km, Nijer 1.175 km, Nijerya 87 km, Sudan 1.360 km'dir. Güneyde tropikal, kuzeyde çöl iklimi hakimdir. Merkezde geniş, kuru ovalar, kuzeyde çöller, kuzeybatıda dağlar, güneyde düzlükler yer almaktadır. Petrol, uranyum, natron, kaolin, balık (Çad Gölü) başlıca doğal kaynaklarındandır. Kuzeyde sıcak, kuru, tozlu rüzgarlar ortaya çıkmaktadır; periyodik kuraklıklar; çekirge istilaları diğer felaketlerdendir. Günümüzde Afrika kıtasında özellikle Libya, Cezayir, Mısır, Sudan ve Çad'da yoğunlaşan, yer altı su kaynaklarının keşfi yapılmıştır.[21]
Nüfusu
değiştirNüfusun etnik dağılımı: Müslümanlar (Arap, Hadjerai, Fulbe, Kotoko, Kanembou, Gouran, Baguirmi, Boulala, Zaghawa ve Maba); Müslüman olmayanlar (Sara, Ngambaye, Mbaye, Goulaye, Moundang, Moussei, Massa); yerli olmayanlar 150,000 (1,000 Fransız) Din: Müslüman %55, Hristiyan %35, animizm %7 diğer inançlar %3 Diller: Fransızca (resmi), Arapça (resmi), Sara ve Sango (kuzeyde), 100'den fazla dil ve lehçe kullanılmaktadır.
Ekonomi
değiştirCoğrafi uzaklığı, kuraklıklar, altyapı sisteminin yokluğu ve politik kargaşalar kara ile çevrili olan Çad'ın ekonomik kalkınmasında olumsuz etkenlerdendir. Ahalinin yaklaşık %85'i tarım ve hayvancılıkla uğraşır.
Galeri
değiştir-
Kadın Liderlik Forumu.
-
Çad Gölü.
-
Deve çobanları.
-
Çad sahrası.
-
Çad'ın uydudan çekilmiş görüntüsü.
-
-
1990'dan 2021'e kadar Çad'ı yöneten Idriss Déby
-
Başkentin en meşhur yeri
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "Analyse Thematique des Resultats Definitifs Etat et Structures de la Population". Institut National de la Statistique, des Études Économiques et Démographiques du Tchad. 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
- ^ "The World Factbook". The World Factbook (2024 bas.). CIA. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Chad)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 Ekim 2023. 4 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2023.
- ^ "Gini Index". World Bank. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
- ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mart 2024.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 23 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Şubat 2021.
- ^ S. Decalo, Historical Dictionary of Chad, 44–45
- ^ D. Lange, "The Chad region as a crossroad"
- ^ S. Decalo, 248–249
- ^ S. Nolutshungu, Limits of Anarchy, 17
- ^ "Death of a Dictator" 25 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Time, (28 Nisan, 1975)
- ^ S. Nolutshungu, 150
- ^ S. Macedo, Universal Jurisdiction, 133–134
- ^ "Chad: the Habré Legacy"
- ^ S. Nolutshungu, 234–237
- ^ BBC News, "Chad may face genocide, UN warns"
- ^ Çad'da isyancı gerillalar başkent N'Camena'ya girdi[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
- ^ "Afrika'nın altı su kaynıyormuş". milliyet.com.tr. Erişim tarihi: 25 Nisan 2012.[ölü/kırık bağlantı].(Türkçe)
- ^ S. Decalo, 53