Tekerleme

Tekerleme, genellikle ölçülü ve kafiyeli, basmakalıp sözdür. Masal, hikâye, bilmece, halk tiyatrosu gibi bazı edebi türler içinde ve çocuk oyunlarında tekerlemelere rastlanır.

Türk edebiyatında ilk yazılı tekerleme örneklerine 11. yüzyıldan itibaren rastlanır. Dîvânu Lugâti't-Türk'te bazı tekerlemeler yer alır.

Çocuk folklorunda hoşça vakit geçirmek, konuşma kabiliyetini geliştirmek, oyunlarda eş ve ebe seçmek için tekerlemelere sıklıkla başvurulur. Kullanıldığı yere bağlı olarak masal tekerlemesi, oyun tekerlemesi gibi farklı adlar alabilir. Tekerlemeler çocuk oyunlarında ve masalların baş, orta ve sonunda söylenir. Yöreye göre değişik isimler alabilir. Örneğin Doğu Anadolu'da döşeme, Güney Anadolu'da sayışma sözcükleri tekerleme anlamında kullanılır.

Masalların başında ve bazen de sonunda tekerlemeler yer alabilir.^[1] Bunlar genellikle fazla anlam taşımaz ancak dinleyiciyi gerçek dünyadan koparıp masala hazırlar.^[2] Örnek:

Evvel zaman içinde

Kalbur saman içinde

Develer tellal iken

Pireler berber iken

Ben anamın beşiğini

Tıngır mıngır sallar iken

(...)

Bazı sözlü çocuk oyunlarının tamamı tekerleme söyleyerek oynanır. Örnek:

Kutu kutu pense

Elmamı yerse

Arkadaşım (...)

Arkasını dönse

Benzer seslerin sıkça kullanıldığı, dilin zor döndüğü (söylenmesi zor) tekerlemelere çocuk oyunlarında rastlanır. Bunlar genellikle karşılıklı yarışma veya oyunda ebe seçme amacıyla kullanılır. Örnek:

1. Şu yoğurdu sarımsaklasak da mı saklasak, sarımsaklamasak da mı saklasak?
2. Şemsi Paşa pasajında sesi büzüşesiceler.
3. Bu kara kantar kırk kilo kara katran tartar.
4. Bir berber bir berbere bire berber gel beraber bir berber dükkânı açalım demiş.
5. Dal sarkar kartal kalkar, kartal kalkar dal sarkar.

Sayışma tekerlemeleri genellikle oyunlarda ebe seçmek veya bir takıma oyuncu seçmek için kullanılır.^[3] Sayan kişi, sayışma boyunca parmağı ile oyuncuları, sıra ile tek tek işaret eder. Sayışma bittiğinde parmağı hangi oyuncuyu gösteriyorsa o oyuncu seçilmiş olur. Örnek:

Oooo...

Portakalı soydum

Başucuma koydum

Ben bir yalan uydurdum

Duma duma dum

Kırmızı mum

Dolapta pekmez

Yala yala bitmez

Ayşecik cik cik cik

Fatmacık cık cık cık

Sen bu oyundan çık

Bazı bilmeceler tekerleme hâlinde sorulur:

Pazardan aldım bir tane

Eve geldim bin tane

(Cevap: nar)

Âşık fasıllarında, saz şairlerinin yaptıkları şiir yarışmaları. Halk dilinde tekerleme, âşıklar arasında tekellüm olarak adlandırılır. Bu tür şiirler ya söylenmesi zor sözcüklerden meydana getirilir ya da darayak şeklindedir. Ayak daraldıkça kafiye bulmak zorlaşır. Âşıklardan biri fasal aralarında tekerlemeye başlar ve yeni bir ayak açar.

Karagöz ve ortaoyunundaki tekerlemeler muhavere olarak bilinir.

Wikimedia Commons'ta Tekerleme ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.