Kül konisi
Kül konisi volkanik klinker, volkanik kül ya da volkanik bir yanardağ ağzının etrafında toplanmış, koni şeklinde dik piroklastik parçacıklardan oluşan bir tepedir.[1][2] Piroklastik parçacıklar ya patlamalı püskürmeleri ya da genel olarak tek yanardağ ağızlı lav çeşmeleri tarafından oluştururlar. Gaz yüklü lav, şiddetli bir şekilde havaya püskürtüldüğünde, kül, klinker ya da skorya şeklinde katılaşıp ve yere düşüp, 30-40 derece açısı olan eğimleri, dairesel bir zemin planı olan ve çoğu zaman simetrik olan bir koni oluşturmaya çalışır.[3] Çoğu kül konisinin tepe noktasında kase şeklinde bir krateri vardır.[1]
Kül konisi, sadece tüf, kül gibi malzemeler çıkartan volkanlarda oluşan ve volkanizma sırasında çıkan küllerin oluşturduğu küçük tepeler. Volkanlardan çıkan küllerin ve diğer kırıntılı maddelerin birikmesi ile oluşan konilere denir.[4]
Örneğin, Türkiye'de İzmir, Kula ve Karapınar çevresindeki koniler ve kül konileridir.[5][6]
Patlama mekaniği
[değiştir | kaynağı değiştir]Kayaç parçaları, çoğunlukla köz ya da skorya diye adlandırılan, camsı ve sayısız dondurulmuş gaz balonlarından oluşur, magma patlamasında havada yer alırlar ve hızlıca soğurlar.[4] Kül konileri on metreden yüz metre uzunluğuna kadar boyut değiştirirler.[4] Kül konileri piroklastik malzemeden oluşurlar. Çoğu kül konisinin zirvesinde çanak biçimli bir krater bulunur. Kül koni patlamasının azalan evresi boyunca, magma gaz içeriğinin çoğunu kaybeder.[7] Gazı tükenmiş olan magma akmaz ama sızıntı lav olarak kratere yavaşça sızar. Lav, gevşeklik yüzünden nadiren tepeden yayılır (çeşme olarak değil); çimentosuz küller, erimiş kaya tarafından baskı uygulandığından destek için çok zayıf kalır ve merkezi havalandırma yoluyla yüzeye doğru yükselir.[4]
Erimiş lav, çok az gaz baloncuğundan oluştuğundan, zengin kül balonlarından daha yoğundur.[7] Bu nedenle, kül konisinin alt kısmı boyunca oyuktan dışarı çıkar, daha az köz kaldırır ve su üzerindeki mantar gibi dışa doğru ilerler, koninin tabanı etrafında bir lav akışı oluşturur.[7] Patlama bittiğinde kül konisinin simetriği, lav pedinin çevresinin merkezinde bulunur.[7] Eğer krater tamamen bozulursa, kalan duvarlar bir amfitiyatro ya da delik etrafında şekillenen at nalı şeklini alır.
Oluşum
[değiştir | kaynağı değiştir]Kül konileri yaygın olarak, tabakalı yanardağ ve kalderaların yanında bulunur.[4] Örneğin, jeologlar tarafından Mauna Kea yamaçlarında yaklaşık 100 kül konisi, Hawaii adası'nda ise kalkan yanardağı belirlendi.[4] Bu koniler ayrıca ‘kül konileri’ ve ‘kül ve kirletme kozalakları’ olarak adlandırıldı.[4]
En ünlü kül konisi; Paricutin’dir. 1943'te Meksika'daki bir mısır tarlasında yeni bir yanardağ ağzı oluştu.[4] Patlamalar 9 yıl boyunca devam etti, 424 metre yüksekliğe kadar koni inşa edildi ve 25 km²'lik kapalı lav akıntıları üretti.[4]
Dünya’nın en eski aktif kül konisi Cerro Negro, Nikaragua’da bulunur ve Las Pilas yanardağının 4 genç kül konilerinin parçasıdır.[4] 1850’deki ilk patlamadan itibaren, yirmiden fazla patlama yaşandı, son zamanlarda patlama 1995-1999 yılları arasında olmuştur.[4]
Uydu görüntülerine dayanarak, kül konilerinin de Güneş sistemindeki diğer karasal organları üzerinde oluşabildiği düşünülür. Tharsis’te, Pavonis Mons’un[8][9] yanında, Hydraotes Chaos[10] bölgesinde ya da Ulysses Colles[11] yanardağ bölgesinde olduğu bildirilmiştir. Ayrıca önerilen Marius Tepeleri'nin kubbeleri kül konisi yapılarını temsil edebilir.[12]
Çevre koşullarının etkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Yer çekimi ve/veya atmosferik basınç, atılmış skorya parçacıklarının dağılımını etkileyebileceğinden kül konilerinin boyutu ve şekli çevresel etmenlere dayalıdır.[13] Mesela Mars'taki kül konileri daha düşük atmosferik basınç ve yer çekiminin sayesinde daha geniş bir alana daha fazla fırlatılmış parçacığın yayılmasını sağlamasından dolayı dünyasal benzerlerinden iki kat daha daha geniş gözükür.[11][13] Bu nedenle, Mars'taki patlamış materyalin miktarı yan eğimlerin yığılma açısına ulaşabileceği kadar birikmediği gözükmektedir ve Mars'taki kül konilerinin, dünyadaki gibi yanların üzerine materyal yeniden dağıtımdan değil de balistik dağılım tarafından etkilendiği gözükmektedir.[14]
Monogenetik koniler
[değiştir | kaynağı değiştir]Bazı kül konileri bir daha tekrarlanmayacak tek seferlik patlamalar sonucuyla monogenetiktir. Meksika'daki Paricutin, Diamond Head, Koko Head, Punchbowl Krateri ve Mauna Kea üzerindeki bazı kül konileri monogenetik kül konileridir.
Monogenetik patlamalar 10 yıldan fazla sürebilirler. Örneğin; Paricutin 1943'ten 1952'ye kadar patlamasını sürdürmüştür.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Poldervaart, A (1971). "Volcanicity and forms of extrusive bodies". In Green, J; Short, NM (eds.). Volcanic Landforms and Surface Features: A Photographic Atlas and Glossary. New York: Springer-Verlag. pp. 1–18 [1]
- ^ This article incorporates public domain material 16 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from the United States Geological Survey document: "Photo glossary of volcano terms: Cinder cone"
- ^ Clarke, Hilary; Troll, Valentin R.; Carracedo, Juan Carlos (2009-03-10). "Phreatomagmatic to Strombolian eruptive activity of basaltic cinder cones: Montaña Los Erales, Tenerife, Canary Islands" Journal of Volcanology and Geothermal Research. Models and products of mafic explosive activity. 180 (2): 225–245. doi:10.1016/j.jvolgeores.2008.11.014. ISSN 0377-0273.
- ^ a b c d e f g h i j k This article incorporates public domain material from the United States Geological Survey document: "Photo glossary of volcano terms: Cinder cone"
- ^ "İç Kuvvetler ( Volkanizma - Depremler )". sevindirikler.blogcu.com. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2013.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Tuf konisi". coğrafya.gen.tr. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2013.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b c d This article incorporates public domain material from the United States Geological Survey document: Susan S. Priest, Wendell A. Duffield, Nancy R. Riggs, Brian Poturalski, and Karen Malis-Clark (2002). "Red Mountain Volcano—A Spectacular and Unusual Cinder Cone in Northern Arizona"
- ^ Bleacher, J.E., R. Greeley, D.A. Williams, S.R. Cave, and G. Neukum (2007), Trends in effusive style at the Tharsis Montes, Mars, and implications for the development of the Tharsis province, J. Geophys. Res.
- ^ Keszthelyi, L., W. Jaeger, A. McEwen, L. Tornabene, R. A. Beyer, C. Dundas and M. Milazzo (2008), High Resolution Imaging Science Experiment (HiRISE) images of volcanic terrains from the first 6 months of the Mars Reconnaissance Orbiter primary science phase, J. Geophys. Res.
- ^ MERESSE, S.; COSTARD, F.; MANGOLD, N.. Formation and evolution of the chaotic terrains by subsidence and magmatism: Hydraotes Chaos, Mars [online]. Icarus 194, 2008.
- ^ a b Brož, P., and E. Hauber (2012), An unique volcanic field in Tharsis, Mars: Pyroclastic cones as evidence for explosive eruptions, Icarus, 218, Issue 1, 88–99
- ^ Lawrence, S. J., et al. (2013), LRO observations of morphology and surface roughness of volcanic cones and lobate lava flows in the Marius Hills, J. Geophys. Res. Planets, 118, 615–634
- ^ a b Wood, C.A. (1979). "Cinder cones on Earth, Moon and Mars". Lunar Planet. Sci. X. pp. 1370–72.
- ^ Brož, Petr; Čadek, Ondřej; Hauber, Ernst; Rossi, Angelo Pio (2014). "Shape of scoria cones on Mars: Insights from numerical modeling of ballistic pathways'' 9 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Earth and Planetary Science Letters. 406: 14–23. Bibcode:2014E&PSL.406...14B 8 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1016/j.epsl.2014.09.002