Geez dili

Ge'ez (ግዕዝ), Eritre ve Kuzey Etiyopya'da konuşulmuş eski bir Sami dilidir. Dil Etiyopya Ortodoks Tevhîdî Kilisesi'nin ayin dili olup Ge'ez alfabesi ile yazılmaktadır.

MS 3. yüzyılda ortaya çıktığı tahmin edilen Ge'ez dilininin alfabesi, günümüzde Etiyopya ve Eritre'de kullanılmaktadır. Alfabedeki harfler, yanlarına aldıkları çentikler ya da oval ekler aracılığıyla hangi sese işaret ettiklerini gösterirler. Çentik ve oval eklerin tümü düzenli değildir. Toplamda her harfin yedi farklı seslendirilmiş versiyonu bulunmaktadır. Harfler öğrenilirken ilk öğrenilen düzen, birinci düzen olan ä düzenidir. Bunu takiben ortadan sağa doğru atılan çentik u sesi, harfin en alt kısmına atılan çentik i sesi, tepesine atılan çentik a sesi, alt kısmına eklenen oval ek e sesi vermektedir. Sessiz kabul edilen altıncı düzen ve o sesini veren yedinci düzen ise, düzensiz bir ek şemasına sahiptir.

Geez dilinde belirli ya da belirsiz tanımlıklar yoktur. Dolayısıyla örnek olarak ሀገር (hagar) "şehir" ya da "bir şehir", ንጉሥ (nəguś) "kral" ya da "bir kral" anlamlarına gelebilir. Bunun ötesinde bir kelimenin eril ya da dişil olduğunu ele veren hiçbir biçimsel bir ek de yoktur. Kelimelerin cinsiyeti bazı durumlarda o isimlerle bağlanan sıfatlar aracılığıyla tanınabilir. Örneğin ዝንቱ ብእሲ (zəntu bə'si) bu adam anlamına gelirken, ዛቲ ብሲት (zāti bə'sit) bu kadın anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ዝንቱ (zəntu) ve ዛቲ (zāti) gibi isim ile bağlanan işaret sıfatlarının cinsiyeti gösterdiği düşünülmektedir. Yine de örneği verilen bu işaret sıfatı yazılı metinlerde yol ፍኖት (fənot) gibi doğal olarak bir cinsiyet atfedilemeyen sözcüklerle bazen zəntu bazen de zāti sıfatı ile birlikte kullanılmaktadır. Bu durumdan böylesi kelimelerin alacağı cinsiyetsel sıfatın değişken ve hatta önemsiz olduğu çıkarımını yapmak mümkündür. Genel olarak gramatik cinsiyetin, insanlar gibi biyolojik cinsiyetleri öngörülebilir varlıklar için titizlikle kullanıldığı, diğerleri için ise değişken olduğu özetlenebilir. İstisnai olarak ayların, yıldızların, meteorolojik olayların, nehirlerin, metallerin ve silahların isimleri çoğunlukla erilken, kasabaların, şehirlerin ve semtlerin isimleri dişildir. Geez dilinde yazılan metinlerin çoğunluğu çeviri metinler olduğundan, bazı kelimelere atfedilen cinsiyetin çeviri esnasında çevrilen dillerden alınan gramatik cinsiyet olması muhtemeldir.

Klasik Etiyopyaca'da cümlenin ilk kelimesine -nu ya da -hu eki eklenerek her cümle soruya çevrilebilir. Örnek: 1) አንተኑ፡ምኰንን። ’(Anta-nu makwannən?) Hakim misin? 2) ዘንተኑ፡ርእየ። (Zanta-nu rə'ya?) O bunu gördü mü? 3) ንጉሥኑ፡መጽአ። (Nəguś-nu maṣ'a?) Kral geldi mi?

Bunun dışında aşağıda listelenen soru zamirlerine de -nu ya da -hu eklendiği durumlar vardır. Bu ekler cümleye anlam olarak bir şey katmazlar ve dilbilgisel olarak gerekli değildirler. Örnek: 1) ምንተኑ፡ርእየ። (Mənta-nu rə'ya?) O ne gördü 2) አይቴኑ፡ረከበ፡ወልደ። (’Aytē-nu rakaba walda?) Çocuğu nerede buldu?

Örnek soru cümleleri: 1) መኑ፡ውእቱ፡ዝንቱ፡ (Mannu wə’ətu zəntu) bu adam kim? 2) መነ፡ቀተሉ። (Manna qatalu?) kimi öldürdüler? 3) ምንት፡ውእቱ፡ዝንቱ። (Mənt wə’ətu zəntu?) Bu ne? 4) ምንተ፡ረከበ። (Mənta rakaba?) O ne buldu? 5) አይ፡ሀገር፡ዛቲ። (’Ayy hagar zāti?) Bu hangi şehir? 6) አየ፡ሀገረ፡ሐነጹ። (’Ayya hagara ḥanaṣu?) Hangi şehri inşa ettiler?

Geez dilinde edatlar genellikle iligili oldukları kelime önünde ayrık bir sözcük olarak yazılırlar. Örneğin içinde, içine ya da -e anlamlarına sahip ውስተ (wəsta) kelimesi, şehir anlamına gelen ሀገር (hagar) kelimesinin önüne yazıldığında (ውስተ፡ሀገር) şehirde ya da şehre gibi anlamlar çıkar. Başka bir örnek üzerinde anlamına gelen ዲበ (diba) kelimesidir. ዲበ፡ደብር (diba dabr): dağın üzerinde.

Bu edatlar dışında eklendikleri kelimelere bitişik yazılan istisnai edatlar da vardır. Bir ön ek gibi yazılan bu edatlar şunlardır: በ (ba-): içinde, birlikte; ለ (la-): -e, için; እም (’əm-): -den, -dan. Örnek kullanım በኀይል (baxayl): var gücüyle; ለንጉሥ (lanəguś): krala; እምሀገር (’əmhagar): şehirden.

Geez dilinde cümle kurulurken, Türkçeye benzer bir biçimde özne, gizli özne olarak fiilin içinde saklı olabilir.

Örnek cümleler 1. ነበረ (nabara): O (erkek), oturdu. 2. ነበረት (nabarat): O (kadın) oturdu. 3. ነበሩ (nabaru): Onlar (erkekler) oturdular. 4. ነበራ (nabarāt): onlar (kadınlar) oturdular.

Ge'ez'de, fiil doğrudan özne tarafından takip edilir. Aksi arzu edilmediği müddetçe, -i halindeki nesne de özneden sonra gelir. (fiil + özne + nesne) Yalnızca insanları ifade eden özneler, sıfat, cinsiyet ve tekillik-çoğulluk açısından fiil ile uyum içindedir. Diğer tüm isimlerin çoğulları, açık bir tercih olmaksızın tekil veya çoğul fiillere sahip olabilir. Dolayısıyla fiiller, gramatik cinsiyet ve tekillik çoğulluk bakımından daima özne ile uyum içinde olmak zorunda değildir.

Örnek cümleler 1. ሖረ፡ንጉሥ። (Ḥora nəguś): Kral gitti. 2. ሖረት፡ብእሲት። (Ḥorat bə'sit): Kadın gitti. 3. ሖሩ፡ነገሥት። (Ḥoru nagaśt): Krallar gitti. 4. ሖራ፡አንስት። (Ḥorā'anəst): Kadınlar gitti. 5. ተከለ፡ብእሲ፡ዕፀ። (Takala bə'si ‛əḍa): Adam bir ağaç dikti.

İsimlerin çoğullarına diğer sami dillerinde olduğu gibi bir ön ek yahut son ek aracılığıyla ulaşılır.

Örnekler 1. አገር (hagar): şehir / አህጉር ('ahgur): şehirler 2. ንጉሥ (nəguś) kral / ነገሥት (nagaśt): krallar 3. ቤት (bēt) ev / አብያት ('abyāt): evler 4. ደብር (dabr): dağ / አድባር ('adbār): dağlar 5. ነቢይ (nabiy): peygamber / ነቢያት (nabiyāt): peygamberler 6. ሕዝብ (ḥəzb): halk / አሕዛብ ('aḥzāb): insanlar

İki kelimenin bir araya getirildiği durumlarda ilk kelime genellikle -a eki alarak ikinciyi belirler. Kelime -a sesi ile bitiyorsa ek almazken, istisnai olarak -i ile biten isimler, -a eki yerine -ē eki alırlar.

Örnekler 1. ንጉሠ፡ሀገር (nəguśa hagar): şehrin kralı 2.ወልደ፡ንጉሥ (walda nəguś): kralın oğlu 3.ፍልሰተ፡ባቢሎን (fəlsata Bābilon): Babil sürgünü 4. ቃላተ፡ነቢይ (qālāta nabiy): peygamberin sözleri 5. ጸሓፊ (ṣaḥāfi) yazar; ጸሓፌ፡ሕዝብ (ṣaḥāfē ḥəzb): halkın yazarı

İsmin -i hali, hem tekil hem de çoğul kelimere -a eki eklenmesi ile elde edilir. Şayet kelime -i ile bitiyorsa, -a eki yerine -e eki gelir. İsim -a, -e ya da -o ile bitiyorsa, hiçbir ek almaz. Özel isimler bazen hiç ek almazken, bazı durumlarda -ha ekini alırlar. Bu hal, geçişsiz fiiler ile birlikte kullanıldığı nadir durumlarda, yönelme ya da kalma belirtecek bir biçimde çevrilir.

Örnek cümleler 1. ሐነጸ፡ቤተ። (Ḥanaṣa bēta): O, bir ev inşa etti. 2. ሐነጸ፡አብያተ። (Ḥanaṣa 'abyāta): O, evler inşa etti. 3. ረከበ፡መርኆ። (Rakaba marxo) O, bir anahtar buldu. 4. ርእየ፡ዓሣ። (Rə'ya ‛āśā): O, bir kuş gördü. 5. ነሥአ፡ፍሬ። (Naś'a fərē): O, bir meyve aldı. 6. ርእየ፡ብእሴ። (Rə'ya bə'sē): O, bir adam gördü.

Bir ismin aidiyeti, isim kökünün sesli veya sessiz harfle bitmesine bağlı olarak küçük farklılıklar gösteren iyelik ekleri ile gösterilir.

Örnekler

şehrim ሀገርየ hagaŕəya

şehrin (erkek) ሀገርከ hagaŕəka

şehrin (kadın) ሀገርኪ hagaŕəki

onun şehri (erkek) ሀገሩ hagarú

onun şehri (kadın) ሀገራ hagarấ

şehrimiz ሀገርነ hagaŕəna

şehriniz (erkekler) ሀገርክሙ hagarəḱ əmu

şehriniz (kadınlar) ሀገርክን hagarəḱ ən

şehirleri (erkek) ሀገሮሙ hagarómu

şehirleri (kadın) ሀገሮን hagarón

Vikikitapta bu konu hakkında daha fazla bilgi var:

Ge'ez

• Thomas Oden Lambdin, Introduction to Classical Ethiopic. Harvard Semitic Studies 24. Missoula, Montana: Scholars Press. 1978.

• A blog on Classical Ethiopic (Ge'ez)28 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• J. M.Harden, An Introduction to Ethiopic Christian Literature (1926) 10 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Unicode Chart17 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.