İlhanlılar
İlhanlılar ایل خانان | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 1256-1335 | |||||
 Bayrak | |||||
 İran Tarih Atlası | |||||
| Tür |
| ||||
| Başkent | Meraga (1256-1265) Tebriz (1265-1306) Sultaniye (1306-1335) | ||||
| Resmî dil(ler) | Farsça | ||||
| Yaygın dil(ler) |
| ||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||
| Han | |||||
| |||||
| Tarihçe | |||||
| |||||
| Yüzölçümü | |||||
| 1310 | 3.750.000 km2 | ||||
| Makale serilerinden |
 |
İlhanlılar veya İlhanlı Devleti (Farsça: ایلخانیان, romanize: Īlkhāniyān veya Farsça: سلسله یلخانی, romanize: Silsilaye Īlḫānīi,Moğolca: Хүлэгийн улс, romanize: Hülegiyn Uls), Cengiz Han'ın torunu Hülagû Han tarafından, merkezi Tebriz olmak üzere Orta Doğu'da kurulan Moğol devletidir.[1]
Siyasi Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Hûlâgü Han ve Ordusu
[değiştir | kaynağı değiştir]1243 yılında gerçekleşen Kösedağ Savaşı'nda Anadolu Selçuklu Devleti'ni yenilgiye uğratan Moğollar, Karakurum merkezine bağlı olarak İran'a geçerek, 1256 yılında başkenti Tebriz olan İlhanlı yönetimini kurdular (İlhanlı: Han'a bağlı topraklar). Devletin başında da Hülagû Han bulunmaktaydı. 1256 yılında Alamut Kalesi'ni ele geçirerek Bâtınîlerin çalışmalarına son verdiler. 1258 yılında ise Bağdat'ı işgal ederek halifeliğe son verdiler. Bu orduyu Memlûk komutanı Baybars mağlup etmeyi başarmıştır. İkinci Humus Savaşı, Moğol baskısını sona erdirmiştir.
Azerbaycan'ı ele geçiren Hülagû Han, 1258'de Bağdat'ı alarak Abbasî Devleti'ne son vermiş, Anadolu Selçuklu Devleti'ni egemenliği altına almıştır. Moğollar, Anadolu'nun bilim, kültür ve ticaret merkezleri olan kentlerini yağmalamıştır. Yağmalama nedeniyle bu dönemde Anadolu'da ticaret gerilemiştir. Türkler, Doğu ve Orta Anadolu'dan batı bölgelerine doğru göç etmek zorunda kalmıştır. Moğollar, Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında önemli rol oynarken, İlhanlılar döneminde Anadolu'nun büyük kısmı İlhanlılar'a ait olduğu için Orta Asya'dan Anadolu'ya yoğun Türkmen göçleri olmuştur.
İlhanlılar, Suriye ve Filistin'i işgalden sonra Mısır'a doğru ilerlemeye başladılar. Ancak Memlûkler, Ayn-ı Câlut Savaşı'nda İlhanlıları yenilgiye uğratarak Filistin ve Suriye'den çıkardılar (1260). Memlûk Sultanı Baybars, İlhanlıları ikinci kez Elbistan'da yenilgiye uğrattı (1277). Memlûkler tarafından uğradıkları yenilgiler dışında savaş kaybetmediler.
İlhanlılar, Gazan Mahmud Han (1295-1304) zamanında Müslümanlığı kabul ettiler. Aslında bu bölgede (İran'da) İslam zaten yaygındı. Bununla anlatılmak istenen idarecilerin görüş değişikliğidir. İlhanlı yöneticilerin tam anlamıyla İslam'ı seçtikleri söylenemez ancak bölgedeki halkın Müslüman olması fikir değişikliğini kısmen de olsa sağlamıştır. Yine de İlhanlıların İran topraklarındaki Müslüman çoğunluğu baskı altında yaşıyordu. Çünkü İlhanlı yöneticiler gelişmekte olan Tibet Budizmi'ni ve Diofizit'i (Nasturilik) teşvik ediyorlardı.
Gazan 1295'te Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi. Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı Müslümanlığı kabul etmeye razı etti. İslam'a girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak değiştirdi. Ancak çeşitli kaynaklar Müslüman olmasına rağmen Moğol Şamanizmi'ni sürdürdüğünü ve Tengri'ye taptığını belirtirler. Moğol şamanların İlhanlı İmparatorluğu'nda kalmalarına izin verilmiş ve nüfuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmiş ama daha sonra gerilemeye yüz tutmuşlardır. Bundan önce Budizm'i benimsemişlerdi ve Müslümanlara karşı Hristiyanlarla ittifak kurmak istiyorlardı. 14. yüzyılın başlarında çıkan iç karışıklıklar sonucu İlhanlılar parçalandı (1336). İlhanlı topraklarının Azerbaycan bölümünde Çobanoğulları, geriye kalan büyük bölümü üzerinde ise Celâyirliler Devleti kuruldu.
Son İlhanlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
İlhan Ebu Said Bahadır'in 1335'te ölümünden sonra İlhanlılar Devleti çözülmeye başlamıştır. İlhan unvanı, 1335-1336 döneminde Arık Böke soyundan Arpa Han'ın eline geçtikten sonra, 1336-1357 döneminde yine Hülagû Hanedanı mensupları tarafından taşınmıştır. Fakat bunlar İlhan unvanını bölgesel devletlere bağlı olarak devam ettirmişlerdir. Bunlardan Musa (1336–1337) Bağdat'ta bulunan Ali Padişah'ın etkisinde; Muhammed ile Cihan Timur (1339–1340) Celâyir Sultanlığı'nın etkisinde; Satıbey Hatun (1338–1339), Süleyman (1339–1343) ve Anuşirvan (1343–1356) Çobanoğullarının etkisinde kalarak İlhan unvanı taşımışlardır. Son olarak Tagay Timur 14. yüzyıl ortasında soyunun Cengiz Han ve İlhanlılardan geldiğini iddia ederek Horasan ve Doğu İran'da İlhan unvanını taşımıştır. Tagay Timur'un Serbedârîler tarafından öldürülmesi ile İlhanlılar sona ermiştir.
| Azerbaycan tarihi |
|---|
 |
| İran tarihi dizisinin bir parçası |
|---|
 |
|
Zaman çizelgesi |
Hukuk
[değiştir | kaynağı değiştir]İlhanlıların kurucusu ve aynı zamanda Cengiz Han'ın torunu olan Hulagü Han devrinde tüm Müslümanların şer'i ve hukuki meselelerinde, müderris (günümüz öğretim üyesi) ve kadıların nakli ile ilgilenmek için kadi-l kudat görevi ile Şemsüddin Muhammed Kazvini görev yapardı. Kadi-l kudat sözcüğü Türkçede "Kadıların Kadısı" anlamına gelmektedir. Bu kadının günümüz eşdeğeri içişleri bakanı olarak düşünülebilir.[kaynak belirtilmeli]
İlhanlılarda, Irak bölgesinde ayrı bir kadi-l kudatı bulunmaktaydı. Kadi-l kudat yönetimi hem ders verme, hem de hukuk işleriyle ilgilenirdi. Yargı ile ilgili görevleri içinde iki düşmanın mahkemesini görmek, mahkeme sicil ve zabıtlarını tutmak, dava ile ilgili hukuki anlamda yeterli ve tutarlı delilleri toplamak, iki tarafça kabul görmüş sözleşmeler ile ilgili tasarrufta bulunmak, evlenme, boşanma, nafaka gibi konularla ilgilenmek, miras, zekat ve yetim mallarını korumak gibi şer'i işler vardı. Kadi-l kudatın yerine bu işlere bakmak üzere merkez bölgesi ve merkez dışında kalan tüm yerlerde yeteri kadar vekaleten kadı da bulunurdu.[kaynak belirtilmeli]
Bir kısım Moğolların İslam'ı seçmesi ile birlikte, İslam hukukunu ve aynı zamanda gelenek, görenek, adet bilen din alimlerinden görevliler görülmektedir.[2] Bu görevli kişi her kim olursa olsun bütün davaların kararını şeriata göre verirdi.[3] Verilen bu kararlar kesin olarak uygulanması zorunlu olan kararlardı ve itiraz etmek mümkün değildi.[4]
İlhanlı hükümdarları listesi
[değiştir | kaynağı değiştir]| İlhanlılar (1221–1256) | ||||||||||
| # | Resim | Taht ismi | Asıl isim | Unvan | Doğum-Ölüm | Hükümdarlık başlangıcı | Hükümdarlık sonu | Saltanat Süresi | Aile bağlantıları | Not |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 |  |
Hülâgû Han | Han, İlhan | yak. 1217 – 8 Şubat 1265 | 1256 | 8 Şubat 1265 | 11 Yıl | Tuluy'un oğlu | ||
| 2 | 
|
Abaka Han | Han, İlhan | 1234 – 1282 | 1265 | 1 Nisan 1282 | 17 Yıl | Hülagû Han'ın oğlu | ||
| 3 | 
|
Teküder Han | Ahmet | Han, İlhan, Sultan | ? – 1284 | 1282 | 1284 | 2 Yıl | Hülagû Han'ın oğlu | Öldürüldü |
| 4 |
|
Argun Han | Han, İlhan, Sultan | yak. 1258 – 7 Mart 1291 | 1284 | 7 Mart 1291 | 7 Yıl | Abaka Han'ın oğlu | ||
| 5 | Geyhatu | Han, İlhan, Sultan | ? – 1295 | 1291 | 1295 | 4 Yıl | Abaka Han'ın oğlu | Öldürüldü | ||
| 6 | Baydu | Han, İlhan, Sultan | ? – 1295 | 1295 | 1295 | 7 Ay | Hülagû Han'ın torunu ve Toğay'ın oğlu | Öldürüldü | ||
| 7 | 
|
Gazan Han | Mahmud | Han, İlhan, Sultan | 1271 – 1304 | 1295 | 1304 | 9 Yıl | Argun Han'ın oğlu | |
| 8 | 
|
Olcaytu | Muhammed Hüdabende | Han, İlhan, Sultan, Hüdabende | 1280 – 16 Aralık 1316 | 1304 | 16 Aralık 1316 | 12 Yıl | Argun Han'ın oğlu | |
| 9 | Ebû Said Bahadır | Han, İlhan, Sultan, Alaaddin, Bahadır | 2 Haziran 1305 – 1 Aralık 1335 | 1316 | 1 Aralık 1335 | 19 Yıl | Olcaytu'nun oğlu | |||
| 10 | Arpa Han | Mahmud | Han, İlhan, Sultan, Kauen, Muezzeddin | ? – 1336 | 1335 | 10 Aralık 1336 | 1 Yıl | Tuluy'un oğlu Erikbüke'nin oğlu Malik Timur'un oğlu Munk Han'un oğlunun oğlu Suse'nin oğlu | Öldürüldü | |
| 11 | Musa Han | Han, İlhan, Sultan, Nasereddin | ? – 1337 | 12 Nisan 1336 | 1337 | 1 Yıl | Baydu'nun oğlu Ali'nin oğlu | Kuklası[5] | ||
| 12 | Muhammed Han | Han, İlhan, Sultan, Muzafferiddin | ? – 1338 | 1336 | 1338 | 2 Yıl | Hülagû Han'ın oğlu Mengü Timur'un oğlu Ambarcı'nın oğlu Il Timur'un oğlu Yul Kotlok'un oğlu | Celâyir Sultanlığı
Kuklası | ||
| 13 | Satıbey Hatun | Hatun | yak. 1300 – 1345'ten sonra | 1338 | 1339 | 1 Yıl | Olcaytu'nun kızı | ÇobanoğullarıKuklası | ||
| 14 | Cihan Timur | Han, İlhan, Sultan, İzzeddin | ? – ? | 1339 | 1340 | 1 Yıl | Geyhatu Han'ın oğlu Ala-Fireng'un oğlu | Celâyir Sultanlığı
Kuklası | ||
| Süleyman Han | Han, İlhan, Sultan | ? – ? | Mayıs 1339 | 1345 | 1 Yıl | Satıbey Hatun'un kocası. Hülagû Han'ın oğlu Yesmut'un oğlu Soga'nın oğlu Yusuf Şah'ın oğlu | Serbedârîler
Kuklası | |||
| Toğa Timur[6] | Han, İlhan, Sultan | ? – 1353 | 1335 | 1353 | 18 Yıl | Yesugey Bahadir'in oğlu Cucukisar Tur'un oğlu Amakan'ın oğlu Abaka Han'ın oğlu Bababadir'in oğlu Sudi | Kart 1338–1349
Celâyir Sultanlığı 1338–1339 Serbedârîler1338–1341 Serbedârîler 1344, 1353) | |||
| Anuşirvan | Han, İlhan, Sultan, Adil | ? – ? | 1344 | 1357 | 13 Yıl | ? | ||||
İlhanlı Hükümdarları Soyağacı
[değiştir | kaynağı değiştir]| Temüçin | Börte Ujin (d. 1162–ö. 1230) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tuluy (d. 1193–ö. 1232) | Sorgagtani Beki (d. 1198–ö. 1252) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1 Hülagû Han (b. 1217–d. 1265) İlhanlı 1256–1265 | Dokuz Hatun (ö. 1265) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3 Teküder Han (d. 1233–ö. 1284) İlhanlı 1282–1284 | 2 Abaka Han (d. 1234–ö. 1282) İlhanlı 1262–1282 | Trqay | Mengü Timur | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4 Argun (d. 1258–ö. 1292) İlhanlı 1284–1291 | 5 Geyhatu Han (ö. 1295) İlhanlı 1291–1295 | 6 Baydu Han (ö. 1295) İlhanlı 1295 | Ambarcı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 7 Gazan Han (d. 1272–ö. 1304) İlhanlı 1295–1304 | 8 Olcaytu (d. 1280–ö. 1316) İlhanlı 1304–1316 | Alafireng | Ali | Timur | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 15 Satıbey Hatun (yak. 1300–1345) İlhanlı 1338–1339 | 9 Ebu Said Bahadır (d. 1305–ö. 1335) İlhanlı 1316–1335 | 14 Cihan Timur İlhanlı 1339–1340 | 10 Musa Han (ö. 1336) İlhanlı 1336–1337 | Yul Kotlok | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 12 Muhammed (ö. 1338) İlhanlı | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
-
-
Moğol askerleri (Reşidüddin'in Câmiu't-Tevârîh kitabından)
-
Argun ve Abaka, Argun'un kolunda küçük Gazan
-
Argun'un eşi Bulukan Hatun
-
-
İkinci Humus Muharebesi (1281), Araplar (sağda) Moğolları (solda) yenmişti
-
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022.
- ^ Corci Zeydan. Medeniyet-i İslamiye Tarihi. İkdam Matbaası.
- ^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Türk Tarih Kurumu.
- ^ İ. Hasen & A.İ Hasen. İslam Ansiklopedisi, Mahkeme Maddesi.
- ^ "Kukla". 15 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Encyclopædia Iranica, TOḠA TIMUR". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2020.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Aṭā Malek Covayni, Tārih-r jahāngošā,
- ed. Moḥammad Qazvini, 3 cilt., London and Leiden, 1912-37; Şablon:Farsca
- (Ing. Çev. John A. Boyle) (1958) The History of the World Conqueror, 2 cilt., Manchester, (İngilizce)
- Encyclopedia Iranica'da Ilhanlilar 16 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
| İlhanlılar |  | |
|---|---|---|
| Börçigin | ||
| İlhanlılar | ||
| İlhanlılar (Celâyir Sultanlığı) | ||
| İlhanlılar (Çobanoğulları) | ||
| Bilinmeyen (Çobanoğulları) | ||
| Börçigin | ||
 İran konuları | ||
|---|---|---|
| Tarih |  | |
| Siyaset | ||
| Coğrafya | ||
| Demografi | ||
| Ekonomi |
| |
| Kültür | ||
| Diğer konular | ||
 Azerbaycan konuları | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|  | |||||||||||||
| Siyaset ve yönetim |
| |||||||||||||
| Coğrafya |
| |||||||||||||
| Ekonomi | ||||||||||||||
| Toplum |
| |||||||||||||
| Semboller | ||||||||||||||
| İstila ve Akınlar |  | |
|---|---|---|
| Hanlar | ||
| Komutanlar | ||
| İstilaya uğrayan devletler | Harezmşahlar (Celâleddin Harezmşah) · Abbâsîler (Mustasım Billah) · Memlûk Sultanlığı (Baybars) · Delhi Sultanlığı (Alaeddin Halaci) Çerkes Krallığı (Tuqar) · Gürcistan Krallığı (IV. Giorgi) · Bohemya Krallığı (I. Wenceslaus) · Lehistan Krallığı (II. Henryk Pobożny) Macaristan Krallığı (IV. Béla) · Bizans İmparatorluğu (VIII. Mihail) · Kiev Knezliği (II. Yuri) · Vietnam (Trần Hưng Đạo) | |
