Borınğı bolğar tele
| Borınğı bolğar tele Bolğarça بلغارچه | |
| Xäl |
Yuqqa çıqqan |
|---|---|
| Yuqqa çıqqan |
XIV-XV ğasırda |
| Älifba | |
| Tel ğäiläse |
Altay telläre (bäxäsle)
|
Borınğı bolğar tele yäki bolğar tele (bolgar tele belän butamağız) (بلغارچه) — xäzerge waqıtta yuqqa çıqqan bolğar xalqı tele. Bolğar telendä IX ğasırğa qädär Bolgariädä häm XIII ğasırğa qädär İdel buyı Bolğarı däwlätendä söyläşkännär.
Soñraq borınğı bolğar tele häm qıpçaq tele nigezendä bügenge tatar tele barlıqqa kilgän, ä borınğı bolğar tele häm fin-uğır telläre yoğıntısında çuaş tele formalaşqan.
Urta ğasırlar yunan tele häm borınğı slavän tele tä'sire astında zamança bolgar tele formalaşqan.
Ber qaraşı buyınça borınğı bolğar tele yuqqa çıqqan hun, awar häm xäzär telläre belän bergä törki tellärneñ Oğur törkemenä kergännär.
Tatar kürenekle tarixçısı Mirfatıyx Zäkiev buyınça borınğı bolğar tele qıpçaq telenä yaqın bulğan. Şuşı qaraş bolğarlar zamandaşları qaldırğan qulyazmalar belän dälillänä: XI ğasırda Mäxmüd Qaşğari bolğar, suar telläre häm qoman tele belän yaqınlığın taswirlıy, ä 1183 yılda Vladimir kenäze Vsevolod Bolğarlarğa höcüm itkänçe Kiev kenäze Svätoslavqa bolay yaza: "Qomannarnı çaqırırğa telämim, çönki alarnıñ tele häm näsele bolğarnıqı belän ber."[1]
Dunaydağı bolğar tele
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Dunaydağı bolğar tele Balkannarda VII-X ğasırlarda taralğan bulğan. Berençe Bolğar patşalığında xäkimnär dairäse bolğar telendä söyläşkännär, läkin slavännar belän quşılu näticäsendä borınğı bolğar tele yuqqa çıqqan häm zamança bolgar tele kilep çıqqan.
Rumıniänıñ Murfatlar cirlegendäge Basarabi mäğärälärendä (en) tabılğan bolğar runnarı belän yazılğan yazmalar borınğı bolğar telendä dip sanala.
İdel buyı bolğar tele
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
R-törendäge bolğar tele
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]İdel buyı Bolğarı däwlätendä r-törendäge häm z-törendäge bolğar tele qullanılğan.
R-törendäge bolğar telendä XIII—XIV ğasırda ğäräp imläsendä 2-stildäge qäber taşyazması yazılğan.
Z-törendäge bolğar tele
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Z-törendäge bolğar tele urtaq törki tibına qarağan, häm XI ğasırda Mäxmüd Qaşğari kitabında telgä alınğan. Mäxmüd Qaşğari buyınça Z-törendäge bolğar tele suar häm bäcänäk (peçeneg) söylämenä yaqın bulğan.
Z-törendäge bolğar telendä 1-stildäge qäber taşyazması yazılğan. Näq bu Z-törendäge bolğar tele İdel buyı törki tele dip yörtelgän, häm ul teldän bügenge tatar tele çıqqan.
Tatarstan Fännär Akademiäseneñ äğzası Mirfatıyx Zäkiev qaraşı buyınça İdel buyı Bolğarı däwlätendä näq Z-törendäge bolğar tele qullanılğan. İdel buyı bolğarları 922 yıldan möselmannar bulğanğa kürä, Zäkiev qaraşı citdi nigezgä iä.
Çağıştıru cädwäle
| R-törendäge bolğar tele | Latinça yazu | Çuaş telendä oxşaş süz | Tatar telendä oxşaş süz | Mäğnä |
|---|---|---|---|---|
| هیر | xir | хĕр | qız | qız |
| اول | awl | ывăл | ul (uğlı, uğıl) | ul |
| آیح | ayx | уйăх (ойăх) | ay (ayğı) | ay |
| جال | cal | çул (çол, ~кăçал) | yıl (cıl) | yıl |
| تواتو، تواتة | tuatu, tuata | тăват(ă) | dürt | dürt |
| آلط، آلطی | altı, alt | улт(ă), олт(ă) | altı | altı |
| جتی، جیات | ciat, c-ti, ciete | çич(ĕ) | cide | cide |
| سکر | s-k-r | сакăр | sigez | sigez |
| طحر، طحور | t-xur, t-x-r | тăхăр | tuğız | tuğız |
| وان | wan | вун(ă), вон(ă) | un | un |
| جیریم، جرم | cirim | çирĕм | yegerme (cegerme) | yegerme |
| ووطر | wut-r | вăтăр | utız | utız |
| جور | cur | çĕр | yöz | yöz |
| ﺍﺣﺮﺖ | axirät | - | axirät | axirät |
| ﺍﻜ | ike | ик(ĕ) | ike | ike |
| ﺩﻨﻴﺎﺮﻦ | denyadan, dunyadan, dunyaran | тӗнчерен | dönyadan | dönyadan |
| ﺑﺎﻘﻲ | baqıy | — | baqıy | baqıy, mäñge |
| ﺒﺎﺗِوﻯ | batuwi | путнă | battı | battı |
| ﺣﺌِﺭﺡ | xırx | хĕрĕх | qırıq | 40 |
| ﺒﺭﺝ | berece | пěррěмěш | berençe | berençe |
Yazular ürnäkläre
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Xäzerge waqıtta Balkannarda tabılğan bolğar runnarında yazılğan äyberlär häm İdel buyında ğäräp älifbasında yazılğan möselmannar qäber taşyazmaları - borınğı bolğar teleneñ ürnäkläre bulıp qalğan.
-
Pliska tälinkäsendäge runik yazuı, Dunay bolğarları.
-
Qazannıñ Qaban şähärlegendä tabılğan Bolğar bikäse Altın-Börtek (?-1297) qäber taşı:.ﺒوُﻟﻌﺎﺭ ﺒﻳﻜﻪﺳئ ﺋﺎﻟﺗﺌن-ﺒوُﺭﺗﺌﻙ (۱۲۹۷) ﻗﻪﺒﺌﺭ ﺗﺎﺷئ. ﻗﺎﺒﺎﻧﺗﺎو ﺷﻪﻬﻪﺭﻟﺌﮔئ.
Ädäbiät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Мудрак О. А. Заметки о языке и культуре дунайских булгар // Orientalia et Classica VI, Аспекты компаративистики 1. М., 2005.
- Мудрак О. А. Булгарский язык // Большая российская энциклопедия, том 4. ― М.: Научное изд-во «Большая российская энциклопедия», 2006. С. 332.
- Хакимзянов Ф. С. Язык эпитафий волжских булгар. М., 1978.
- Хакимзянов Ф. С. Булгарский язык // Языки мира. Тюркские языки. — М., 1997.
- Benzing J. Das Hunnische, Donaubolgarische und Wolgabolgarische (Sprachreste) // PhTF. T 1, 1959
- Татарский энциклопедический словарь. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1999. — 703 с., илл. ISBN 0-9530650-3-0
- Закиев М. З. Лингвоэтнические особенности волжских булгар — главного этнического корня татар // Сокровища булгарского народа. Вып. 1. Этногенез. История. Культура / Под ред. Ю. К. Бегунова. — СПб., 2007. — С. 304. — ISBN 978-5-8370-0489-6.
- Джамиль Габдрахимович Мухаметшин, Фарид Сабирзянович Хакимзянов. Эпиграфические памятники города Булгара. Казань: Татарское кн. изд-во, 1987. — с. 128.
- Гамирзан Давлетшин. Булгарская письменность (Раннебулгарский и домонгольский периоды) 2016 елның 12 август көнендә архивланган.. Журнал Гасырлар Авазы/Эхо веков, Раздел: Из глубины столетий, 2008-1.
- Г.М. Давлетшин. Этапы письменности тюрко-татар(үле сылтама), «Научный Татарстан», 2'2009, стр.132-145.
- ↑ Татищев В.Н. История Российская. Т. III. М.-Л 1964, С. 128.